მაქს ვებერი და ევროპული კულტურის თვითგაგება

ემზარ  ჯგერენაია, სოციოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი

მაქს ვებერი

1920 წელს მ. ვებერმა  (1864-1920) დაწერა  მცირე მოცულობის ნაშრომი (სულ 16 გვერდი) სათაურით "წინასწარი შენიშვნები". სიცოცხლის მიწურულს დაწერილი ეს ტექსტი წარმოადგენს მ. ვებერის მცდელობას, ფართოდ გაიაზროს საკუთარი სოციოლოგიის ფილოსოფიური, მსოფლმხედველობრივი საფუძვლები. ამ აზრით, ეს ტექსტი ცდება მის რელიგიის, ბატონობის, ეკონომიკის სოციოლოგიას, ერთი სიტყვით, ვიწრო დარგობრივ სფეროს და მისი "ფილოსოფიის", სამყაროს ხედვის  ერთგვარ გასაღებს წარმოადგენს. მთავარი კითხვა, რომელსაც აქ მ. ვებერი სვამს, შემდეგია: "ისტორიის უნივერსალურ პრობლემებს თანამედროვე ევროპული კულტურული სამყაროს პირმშო, ევროპელი ადამიანი, უცილობლად და სრული უფლებამოსილებით განიხილავს იმ კუთხით, თუ გარემოებათა რა გადაჯაჭვამ მიგვიყვანა იქამდე, რომ სწორედ დასავლეთის ნიადაგზე და მხოლოდ აქ იჩენს თავს კულტურის მოვლენები - თუნდაც როგორც ეს ჩვენ სურვილისამებრ წარმოგვიდგენია - რომელთა განვითარება უნივერსალური მნიშვნელობისა და ვარგისიანობის მიმართულებით წარიმართა ".[1] სხვაგვარად, მ. ვებერს აინტერესებს, რის გამო გახდა ევროპული კულტურა ყველა სხვა კულტურისათვის  უნივერსალური მნიშვნელობის და გამოყენების თვალსაზრისით საყოველთაოდ ვარგისი (universalle Bedeutung und Gültigkeit). ეს კითხვა ევროპული კულტურის შესახებ მხოლოდ მ. ვებერს არ დაუსვამს, მაგრამ მ. ვებერის პასუხი ამ კითხვაზე ერთ-ერთი ყველაზე საკამათო და ამავდროულად, საინტერესოდ არგუმენტირებულია. მ. ვებერამდე სოციოლოგიის ფუძემდებელი ფრანგი სოციოლოგი ოგიუსტ კონტიც (1798-1857)  ევროპული ცივილიზაციის ინდუსტრიულ ხასიათზე მიუთითებდა და ვარაუდობდა, რომ მომავალში მთელი მსოფლიო საზოგადოების ევროპულ მოდელს - ინდუსტრიულ საზოგადოებას მიბაძავდა.[2] ო. კონტისაგან განსხვავებით, მ. ვებერს აინტერესებს არა ის, რაც ევროპული და არაევროპული საზოგადოებების განსხვავების ზედაპირზე დევს (მაგალითად, ქალაქების ზრდა, ინდუსტრიალიზაცია და ა.შ.), რაც აშკარად თვალშისაცემი და ხელშესახებია, არამედ ის, რაც დაფარულია და მხოლოდ საზოგადოებრივ სისტემათა ანალიზით მანიფესტირდება. ევროპული ცივილიზაციის მთავარი ნიშანი, მ. ვებერის აზრით, არის რაციონალიზმი. მ. ვებერი მიიჩნევს, რომ რაციონალიზმი და რაციონალიზაცია ვლინდება დასავლური სოციალური სისტემების მეცნიერების, ხელოვნების, სახელმწიფოს და ა.შ. ანალიზისას.[3]

რაციონალიზმი - ევროპული კონცეპტი

ევროპულ მეცნიერებას, მ. ვებერის აზრით, აქვს ისეთი რამ, რაც მსოფლიოს არცერთ კულტურაში მეცნიერებას არ ჰქონდა, კერძოდ, ეს არის "რაციონალური დამტკიცება"  და "რაციონალური ექსპერიმენტი". მ. ვებერი ამით სულაც არ აკნინებს არაევროპული კულტურების ღირებულებას და მნიშვნელობას: "უაღრესად სუბლიმირებული ცოდნა და დაკვირვება, სხვაგანაც, პირველ ყოვლისა: ინდოეთში, ჩინეთში, ბაბილონში, ეგვიპტეში არსებობდა", აღნიშნავს მ. ვებერი, მაგრამ ყველა არაევროპულ კულტურას "აკლდა ის მათემატიკური დაფუძნება, რაც ამ მეცნიერებას მხოლოდ ელინებმა შესძინეს - ეს მით უფრო გასაოცარს ხდის ბაბილონელების მოძღვრებას ციურ სხეულთა შესახებ. ინდური გეომეტრია არ შეიცავდა რაციონალურ "დამტკიცებას", რაც თავის მხრივ ელინური სულის პროდუქტია, რომელმაც ასევე პირველმა შექმნა მექანიკა და ფიზიკაც." ამიტომ "მხოლოდ დასავლეთში", როგორც ანტიკურობის ცოდნის მემკვიდრე ცივილიზაციაში, "არსებობს "მეცნიერება განვითარების ისეთ სტადიაში, რომელსაც ჩვენ "ვარგისად" მივიჩნევთ". გარდა მათემატიკური დამტკიცებისა, ყველა ცივილიზაციაში მეცნიერებას ასევე აკლდა ის, რაც ევროპულმა ცივილიზაციამ მოიტანა, კერძოდ,  ექსპერიმენტი, როგორც თეორიის დასაბუთებისა და მისი ჭეშმარიტების დამტკიცების საშუალება და მეთოდი. არა მარტო საბუნებისმეტყველო მეცნიერებანი, არამედ სოციალური და ჰუმანიტარული ევროპული მეცნიერება არსებითად, რაციონალური ხასიათისაა. ევროპული იურისპრუდენცია, რომელსაც საფუძვლად რომაული სამართალი უდევს, რაციონალური ხასიათის სამართალია, რადგან მას აქვს "მკაცრი იურიდიული სქემები და აზროვნების ფორმები. სამართლის ისეთ ფორმას, როგორიცაა კანონიკური სამართალი, იცნობს მხოლოდ დასავლეთი". ეს ასეა ისტორიოგრაფიის და სახელმწიფოს შესახებ მოძღვრების შემთხვევაშიც: "მაღალგანვითარებულ ჩინურ ისტორიოგრაფიას აკლია თუკიდიდესეული პრაგმატულობა. მაკიაველის ყავს წინამორბედნი indoeTSi. magram saxelmwifos Sesaxeb aziaSi arsebul ყველა მოძღვრებას აკლია არისტოტელესეული სისტემურობის ანალოგი და საერთოდაც რაციონალური ცნებები".

დასავლური მუსიკაც თავისი არსით რაციონალური ხასიათისაა. მიუხედავად იმისა, რომ არადასავლურ ცივილიზაციებში მუსიკალური სმენა, ინსტრუმენტების ურთიერთშეწყობა და დისკანტირება და პოლიფონია,  შესაძლოა, უფრო დახვეწილადაც კი იყო, ვიდრე ეს დასავლეთშია, მაგრამ არაევროპულ ცივილიზაციებს, მ. ვებერის აზრით, აკლდა ის, რაც დასავლურ მუსიკას რაციონალურ ხასიათს სძენს, კერძოდ: "რაციონალური ჰარმონიული მუსიკა - როგორც კონტრაპუნქტი, ისევე აკორდული ჰარმონიკა - სამხმოვანების საფუძველზე ჰარმონიული ტერციით ტონური მასალის შედგენა, ჩვენი, არა დისტანციისმიერი, არამედ რენესანსის ეპოქიდან რაციონალურ ფორმაში ჰარმონიულად გაწყობილი ქრომატიკა და ენჰარმონიკა, ჩვენი ორკესტრი თავისი სიმებიანი კვარტეტით როგორც ანსამბლის ბირთვით და ჩასაბერი ინსტრუმენტების ორგანიზაციით, მთავარი ბანი, ჩვენი სანოტო ანბანი (რომელიც, თავისთავად კომპონირებას და თანამედროვე მუსიკალური ნაწარმოებების შესრულებას, ანუ საერთოდ მათ მუდმივ არსებობას ხდის შესაძლებელს), ჩვენი სონატები, სიმფონიები, ოპერები - მიუხედავად იმისა, რომ საპროგრამო მუსიკა, ბგერითი ფერწერა, ბგერათა ალიტერაცია და ქრომატიკა, როგორც გამომსახველობითი ხერხები არსებობდა სხვადასხვა ყაიდის მუსიკაში _ და, როგორც ამის საშუალებები ყველა ჩვენი ძირითადი ინსტრუმენტი: ორღანი, პიანინო, ვიოლინო, ყველაფერი ეს მხოლოდ დასავლეთში იყო".

დასავლური არქიტექტურა, რომელმაც მრავალი იდეა შესაძლოა სულაც აღმოსავლეთიდან ისესხა და გადმოიღო, სწორედ რაციონალიზაციის და ევროპული კულტურის რაციონალური ხასიათის გამო, სრულებით გამორჩეულია. ევროპულ არქიტექტურაში, აღნიშნავს მ. ვებერი, არქიტექტურის "დეკორატიულმა ხერხმა" მხოლოდ დასავლურ არქიტექტურაში შეიძინა რაციონალური გამოყენება. ის არქიტექტურული ნაგებობის გადათაღვისა და მისთვის სიმყარის მინიჭების საშუალებად გადაიქცა: "გოთური კამარის რაციონალური გამოყენება როგორც განმბრჯენისა და ნებისმიერი ფორმის ნაგებობის გადათაღვის საშუალება, პირველ ყოვლისა, დიდი მონუმენტალური ნაგებობების კონსტრუქციის პრინციპი". ასევე მხატვრობაშიც, სადაც "ლინეარული და სივრცის პერსპექტივის რაციონალური გამოყენების" ხერხი, მიუხედავად  სახვითი ხელოვნების ამ ხერხის აღმოსავლეთიდან ნასესხობისა, მხოლოდ ევროპულ სახვით ხელოვნებაში გადაიქცა სახვითი ხელოვნების რაციონალურ, გააზრებულ კომპონენტად.ევროპის პირმშო - ევროპული რაციონალიზმი - ადამიანური არსებობის ყველა ფორმაში ავლენს საკუთარ თავს. მ. ვებერს  ევროპულ და არაევროპულ კულტურაზე ეს დაკვირვება  ბოლომდე მიჰყავს. ის განიხილავს რაციონალიზმის გამოვლენას ისეთ სფეროებში, როგორიცაა წიგნის ბეჭდვა, ლიტერატურა და მეცნიერების სოციალური ორგანიზაცია, სახელმწიფოს მართვის აპარატის ორგანიზაცია. წიგნის ბეჭდვა, იოჰანეს გიუტენბერგამდე (1398-1468) ბევრად ადრე, ჯერ კიდევ ჩინელებმა დაიწყეს, მაგრამ, მ. ვებერის აზრით, ჩინეთში წიგნის ბეჭდვას არასოდეს შეუძენია ის ხასიათი, რომელიც მან ევროპაში მიიღო. მ. ვებერი წერს: "წიგნის ბეჭდვის ნიმუშები ჩინეთში არსებობდა; მაგრამ დაბეჭდილი, მხოლოდ ბეჭდვისათვის გამიზნული, მხოლოდ ბეჭდვის მეშვეობით არსებობის შემძლე ლიტერატურა, პირველ რიგში, "პრესა" და "ჟურნალები" მხოლოდ დასავლეთში წარმოიშვა." სერიული გამოცემები, სპეციალურად ინფორმაციის გასავრცელებლად შექმნილი ნაბეჭდი პროდუქტი, ინფორმაცია, რომელიც მხოლოდ ბეჭდური სახით შეიძლება არსებობდეს და ცოდნისა და ინფორმაციის გააზრებულ გავრცელებას უწყობდეს ხელს, მ. ვებერის აზრით, დასავლური ცივილიზაციის რაციონალური ხასიათის გამოვლენის ერთ-ერთი ფორმაა.

სამეცნიერო ორგანიზაციები აკადემიები და ისლამური მედრესეები ერთი შეხედვით ძალიან ჩამოჰგავს ევროპულ უნივერსიტეტებს, მაგრამ ისლამურ და სხვა არაევროპულ ცივილიზაციას, აღნიშნავს მ. ვებერი, საუნივერსიტეტო ორგანიზაციის ის ფორმა არ შეუქმნია, რაც  ევროპულმა კულტურამ წარმოშვა. ევროპულ კულტურაში მეცნიერული ორგანიზაციისათვის, მ. ვებერის აზრით, დამახასიათებელია "მეცნიერების რაციონალური და სისტემატური დარგობრივი წარმოება: დარგის გაწაფული სპეციალისტის ფენომენი". ეს "გაწაფული სპეციალისტი" ამავე დროს წარმოადგენს დასავლური სახელმწიფოს  სამოხელეო ბიუროკრატიული აპარატის და ეკონომიკის "ბურჯს". მიუხედავად იმისა, რომ  "შრომის დანაწილების შედეგად ვიწრო დარგობრივად სპეციალიზირებული მოხელეც უძველესი მოვლენაა სხვადასხვა კულტურებში", მ. ვებერის აზრით, მხოლოდ დასავლეთმა შექმნა რაციონალიზმის პრინციპზე დაყრდნობით ისეთი პოლიტიკური ორგანიზაცია, სადაც მოხელე - საჯარო მოხელე - გამოდის როგორც "სოციალური ცხოვრების ყოველდღიურობის უმთავრესი ფუნქციების მატარებელი". ერთი მხრივ, მეცნირების დარგობრივი დასახსვრა, ცოდნის დარგობრივი დიფერენციაცია ასახულია საუნივერსიტეტო ორგანიზაციაში, ხოლო შემდეგ უნივერსიტეტში განათლებამიღებული დარგის სპეციალისტების მეშვეობით სახელმწიფოს მართვა არის ის, რაც წარმოშობს სპეციფიკურ, რაციონალიზმის პოზიციაზე მდგარ სოციალურ და პოლიტიკურ სისტემას: "მოხელე", შრომის დანაწილების შედეგად ვიწრო დარგობრივად სპეციალიზირებული მოხელეც უძველესი მოვლენაა სხვადასხვა კულტურებში. მაგრამ მთელი ჩვენი არსებობის, ჩვენი ყოფის, პოლიტიკური, ტექნიკური, ეკონომიკური, ძირეული პირობების აბსოლუტურად გარდუვალ მონუსხულ მიჯაჭვულობას პროფესიულად გაწაფულ მოხელეთა ორგანიზაციის კორპუსზე, ტექნიკური, სავაჭრო, პირველ ყოვლისა კი იურიდიული თვალსაზრისით განსწავლულ მოხელეს, როგორც სოციალური ცხოვრების ყოველდღიურობის უმთავრესი ფუნქციების მატარებელს, ამ აზრით არ იცნობდა არც ერთი ქვეყანა, არც ერთი ეპოქა, გარდა თანამედროვე დასავლეთისა. პოლიტიკური და სოციალური გაერთიანებების ორგანიზაცია ფართოდ იყო გავრცელებული, მაგრამ წოდებრივ სახელმწიფოს, "რეხ ეტ რეგნუმ" (მეფეს და სამეფოს), დასავლური გაგებით, მხოლოდ დასავლეთი იცნობდა. და ბოლოს, პერიოდულად არჩეული "ხალხის წარმომადგენელთა", დემაგოგთა პარლამენტები და როგორც პარტიების ლიდერთა საპარლამენტო პასუხისმგებლობადაკისრებული "მინისტრების" ბატონობა მხოლოდ დასავლეთმა წარმოშვა, თუმცაღა, ცხადია, "პარტიები", როგორც პოლიტიკური ძალაუფლების ხელში ჩამგდები და გავლენის მომხდენი ორგანიზაციები მთელ მსოფლიოში არსებობდა. საერთოდაც, "სახელმწიფოს", პოლიტიკური ინსტიტუციის აზრით, რაციონალურად დადგენილი "კონსტიტუციით", რაციონალურად დადგენილი სამართლით და რაციონალურად დადგენილ წესებზე, "კანონებზე", ორიენტირებულ მართვას სპეციალისტ მოხელეთა მიერ, მისთვის ესოდენ გადამწყვეტ მახასიათებელთა ერთობლიობაში, იცნობს მხოლოდ დასავლეთი, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ ყველა დანარჩენ ჩანასახებს."

            "წინასწარი შენიშვნების" ბოლოს მ. ვებერი ეხება მისი შემოქმედების უმთავრეს თემას: დასავლური ეკონომიკის, დასავლური კაპიტალიზმის წარმოშობის პირობებს და მის სპეციფიკას, დასავლურ კაპიტალიზმს, რომელსაც ის "ჩვენი ბედისწერის განმსაზღვრელ ფენომენს" უწოდებს.  დასავლური კაპიტალიზმის ანალიზს ამ ესსეში ყველაზე მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს, რითაც კიდევ ერთხელ არის ხაზგასმული დასავლეთის ეკონომიკური სისტემის, კაპიტალიზმის მნიშვნელობა და მისი განმსაზღვრელი ზეგავლენა ყველა სხვა სოციალურ სისტემაზე და ზოგადად, მთელ დასავლურ ცივილიზაციაზე.

აქაც მ. ვებერი დასავლურ კაპიტალიზმს მკაფიოდ განასხვავებს მსოფლიოს სხვადასხვა კულტურებში არსებული კაპიტალიზმისაგან.  მ. ვებერი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ყველა კულტურის ადამიანისათვის დამახასიათებელ ლტოლვას შეძენისაკენ, სიხარბეს, მოგების მიღების დაუშრეტელ წყურვილს არაფერი აქვს საერთო იმასთან, რასაც დასავლური კაპიტალიზმის, მეურნეობის გაძღოლის სტილი და ხერხი ეწოდება. "მოხვეჭის უკიდურესად ზღვარგადასული ჟინი ოდნავადაც კი არ უდრის კაპიტალიზმს, კიდევ უფრო ნაკლებად კი მის "სულისკვეთებას". ლტოლვას მოგებისაკენ, ადამიანურ სიხარბეს და გნებავთ, მეწარმეობას ყველა კულტურაში როდი აქვს რაციონალური საფუძველი. უფრო მეტიც, ეს ლტოლვა ხშირად ირაციონალურია და ის ასეთივე ირაციონალური იყო ევროპაში მანამ, სანამ დასავლური კაპიტალიზმი გაჩნდებოდა. დასავლურმა კულტურამ მოახერხა ადამიანური სიხარბის ირაციონალურობის რაციონალურ საფუძველზე დაყენება. როგორ მოხდა ეს?

ამ კითხვაზე პასუხისათვის დროებით გვერდზე გადავდოთ წინასწარი შენიშვნების დასკვნითი ნაწილის ანალიზი და მივმართოთ მ. ვებერის ნაშრომს "პროტესტანტული ეთიკა და კაპიტალიზმის სულისკვეთება", სადაც მ. ვებერი დეტექტიური რომანის ავტორისათვის დამახასიათებელი შესაშური შპანუნგით მოგვითხრობს დასავლური კაპიტალიზმის წარმოშობას.

ნაშრომში "პროტესტანტული ეთიკა და კაპიტალიზმის სულისკვეთება" ავტორი აღწერს "სულის ხსნის" ქრისტიანული ირაციონალური კონცეპტის რაციონალურ ეთიკად გადაქცევის პროცესს. მ. ვებერი აქ ავითარებს თეზისს, რომელიც რადიკალურად განსხვავდება კ. მარქსის (1818-1883) მიდგომისაგან. კ. მარქსის კონცეფციაში საზოგადოებრივ განვითარებას განაპირობებს ეკონომიკური სტრუქტურები, საკუთრების ფორმები, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, დაპირისპირება შრომასა და კაპიტალს შორის და ამ დაპირისპირების საფუძველზე წარმოქმნილი ექსპლუატირებულებსა და ექსპლუატატორებს შორის გაჩაღებული კლასობრივი ბრძოლა. მ. ვებერის პოზიცია განსხვავებულია. მ. ვებერის აზრით, სოციალური და ეკონომიკური ცვლილების კატალიზატორია არა ეკონომიკაში მიმდინარე პროცესები, კონფლიქტი შრომასა და კაპიტალს, ან საზოგადოებრივად წარმოებულ შრომასა და ამ შრომის შედეგად მიღებული სიკეთეების მითვისების კერძომესაკუთრულ ხასიათს შორის არსებული დაპირისპირება (როგორც ამას ფიქრობდა კ. მაქრსი), არამედ სოციალური აქტორების თავში მომხდარი მსოფლმხედველობრივი გადატრიალება.  მსოფლმხედველობის  რადიკალური ცვლილება კი ევროპის ისტორიაში კათოლიკური ეკლესიის წიაღში მომხდარი განხეთქილების, რეფორმაციის პირმშოა. სწორედ რეფორმაციის შედეგად ჩამოყალიბდა ყოველდღიური ცხოვრების ის ეთიკა, რომელმაც ნოყიერი ნიადაგი შექმნა კაპიტალისტური მეურნეობისათვის.

"პროტესტანტულ ეთიკასა და კაპიტალიზმის სულისკვეთებაში" მ. ვებერი საკთხის დასმას  სტატისტიკაზე დაკვირვებით იწყებს: "საქმე ეხება კაპიტალის მფლობელობისა და მეწარმეობის, ასევე მშრომელთა მაღალი განსწავლული ფენების, განსაკუთრებით კი თანამედროვე მეწარმეობის ტექნიკური ან კომერციული თვალსაზრისით მაღალ დონეზე განვითარებული პერსონალის უპირატესად პროტესტანტულ ხასიათს... თითქმის ყველგან, სადაც კი კაპიტალისტურ განვითარებას გასაქანი მიეცა მისი ყვავილობის პერიოდში მოსახლეობა მისი მოთხოვნილების შესაბამისად დაეფენიანებინა და პროფესიების მიხედვით დაენაწევრებინა _ და სადაც უფრო ინტენსიური ხასიათი ჰქონდა ამას, მით უფრო აშკარად _ ვაწყდებით ამ მოვლენას, გამოხატულს კონფესიის სტატისტიკის რიცხვებში. ამგვარად ცხადია, შედარებით უფრო ძლიერი ანუ მთლიან მოსახლეობაში საკუთარი პროცენტული წილით პროტესტანტების გადაჭარბებული მონაწილეობა კაპიტალისტურ მფლობელობაში, მმართველობასა და შრომის მაღალ საფეხურზე დიდ თანამედროვე სამრეწველო და სავაჭრო წარმოებაში  ნაწილობრივ იმ ისტორიულ საფუძვლებზე დაიყვანება, რომლებიც შორეულ წარსულშია საძიებელი და რომელთა შემთხვევაშიც კონფესიური კუთვნილება ეკონომიკური მოვლენების მიზეზს კი არ წარმოადგენს, არამედ გარკვეულწილად უმალ მის შედეგად გვევლინება".  მ. ვებერის დაკვირვებით იქ, სადაც კათოლიკეები და პროტესტანტები ერთად საქმიანობენ, აშკარად იკვეთება ერთი კანონზომიერება: კაპიტალის მფლობელთა შორის პროტესტანტების რიცხვი ბევრად აღემატება კათოლიკეთა წილს, და რაც ასევე არსებითია, კათოლიკეები უფრო მეტად ტრადიციულ სამეურნეო საქმიანობას ესწრაფვიან (შრომა სახელოსნოებში), მაშინ როცა პროტესტანტები ცდილობენ საკუთარი საქმიანობა ფაბრიკულ, ინდუსტრიაზე დაყრდნობილ და რაციონალურ ორგანიზებულ შრომას (ფაბრიკებს) დაუკავშირონ.  გარდა ამისა, კათოლიკეები ცდილობენ შეინარჩუნონ "შტატუს ქუო", მაშინ როცა პროტესტანტები გამუდმებულ ტურბულენციაში იმყოფებიან და კარიერულ წინსვლაზე არიან ორიენტირებული. აქედან მ. ვებერს გაუჩნდა მოსაზრება, თეზისი: არსებობს თუ არა კავშირი პროტესტანტულ რწმენასა და კაპიტალიზმს შორის.

ამ კავშირის დასადგენად მ. ვებერი მიმართავს რეფორმაციას, კერძოდ კი კალვინიზმს და კალვინიზმის ზეგავლენით ფორმირებულ შრომისადმი დამოკიდებულების და ზოგადად, ყოველდღიურობის ეთიკას. რა მოიტანა პროტესტანტიზმმა და, განსაკუთრებით კი კალვინიზმმა ისეთი, რამაც შემდგომ  ზეგავლენა მოახდინა დასავლური შრომის ეთიკაზე და, საბოლოდ კი, სპეციფიკური დასავლური კაპიტალიზმის ფორმირება განსაზღვრა?

მ. ვებერის აზრით, პასუხი პროტესტანტული ქრისტიანობის, კერძოდ კი კალვინიზმის მიერ პრედესტინაციის კონცეფტისადმი განსაკუთრებული ყურადღების გამახვილებაში უნდა ვეძებოთ. კალვინის თანახმად, ღმერთმა კაცობრიობის ერთი ნაწილი, ადამიანთა გარკვეული რიცხვი, წინასწარ შეარჩია დასახსნელად, ხოლო ყველა დანარჩენი დასაღუპავად გასწირა. ამ კონცეფციამ მორწმუნე დილემის წინაშე დააყენა: ეკუთვნის თუ არა ღმერთის მიერ ხსნისთვის ამორჩეულ ადამიანთა რიცხვს, და თუ ეკუთვნის,  რა შეიძლება იყოს ამ კუთვნილების ხელშესახები და ყველასათვის სარწმუნო ნიშანი? კათოლიციზმს, მ. ვებერის თანახმად, არ შეეძლო ღვთისრჩეულობის ხელშესახები და სარწმუნო ნიშნის მიცემა მორწმუნისათვის. კალვინიზმმა კი მორწმუნეს ასეთი ნიშანი შესთავაზა: ქედუხრელი შრომით, დროის მუდმივი კონტროლით, პროფესიული ვალდებულების პირუთვნელი და კეთილსინდისიერი შესრულებით მოპოვებული ფული და კარიერა, ფართო აზრით კი -წარმატება. შესაბამისად, სიმდიდრის და კარიერის, როგორც ღვთისრჩეულობის ხილული და ყველასათვის სარწმუნო შედეგის მისაღწევად მორწმუნეს პროფესიული მოვალეობის პირნათლად შესრულება დაუსახა.

მ. ვებერი დიდ ადგილს უთმობს პროტესტანტიზმის მიერ პროფესიული მოვალეობისადმი მინიჭებული მნიშვნელობის ანალიზს. მისი აზრით, პროფესიის, როგორც ღვთისაგან დასმული ამოცანის გაგება, რეფორმაციის პირმშოა: "rogorc sityvis mniSvneloba (მ. ვებერს მხედველობაში აქვს პროფესიის აღმნიშვნელი გერმანული სიტყვა Beruf, რომელიც გერმანულ ზმნა berufen-მოწოდებულიდან მომდინარეობს- ე.ჯ. ), ისე იდეაც (რაც ალბათ ცნობილი უნდა იყოს) ახალია და რეფორმაციის ნაყოფს წარმოადგენს. საქმე ისე კი არ უნდა წარმოვიდგინოთ, თითქოს ყოველდღიური საერო შრომის შეფასების გარკვეული ელემენტები, ხელობის ამ ცნებაში რომაა ჩადებული, უკვე შუა საუკუნეებში და მით უმეტეს (გვიანელინისტურ) ანტიკურობაში არ არსებობდა: _ ამაზე მოგვიანებით იქნება საუბარი. ყოველ შემთხვევაში, სრულიად ახალია ერთი რამ: საერო პროფესიათა ფარგლებში მოვალეობის აღსრულების, როგორც იმ უმაღლესი შინაარსის შეფასება, რაც საერთოდ ზნეობრივმა თვითდასაქმებამ  შეიძლება შეიძინოს. სწორედ ეს იყო ის, რაც საერო ყოველდღიური შრომის რელიგიური მნიშვნელობის შესახებ წარმოდგენას უცილობელ შედეგად მოჰყვა და რამაც გამოიწვია ამ გაგებით პირველად პროფესიის ცნების შექმნა. ამრიგად, ცნებაში "BBერუფ" გამოხატულებას პოულობს ყველა პროტესტანტული აღმსარებლობის ის ცენტრალური დოგმა, რომელიც უარჰყოფს ქრისტიანული ზნეობის მცნებათა კათოლიკურ გამიჯვნას " პრაეცეპტა "-დ (მცნებებად) და" ცონსილია" (რჩევებად) და რომელიც ღვთისათვის სასურველი ცხოვრების ერთადერთ გზას არა საერო ზნეობრიობის ბერმონაზვნური ასკეზით დაჯაბნაში, არამედ საერო მოვალეობათა იმგვარად აღსრულებაში ხედავს, როგორც ისინი ცალკეულ ადამიანს განესაზღვრება ცხოვრებაში მისი მდგომარეობის შესაბამისად და რაც, აქედან გამომდინარე, მის "პროფესიულ მოწოდებად" იქცევა." 

"საერო პროფესიათა ფარგლებში მოვალების აღსრულება", როგორც ღვთისმსახურება და მიღწეული შედეგი, როგორც ღვთისრჩეულობის თვალსაჩინო მტკიცებულება, მ. ვებერის აზრით, საფუძვლად დაედო კაპიტალიზმის სამეურნეო ეთიკას, რომელმაც თანამედროვე დასავლეთი და მისი საყოველთაოდ ვარგისი, გამოყენებისათვის ადვილი ეკონომიკური, სოციალური და პოლიტიკური სისტემები შექმნა. შრომა, რომელიც პრაქტიკულად კალვინიზმმა ღვთისმსახურებად და ღვთისთვის უპირველესად სასურველ ქმედებად გამოაცხადა, მ. ვებერის აზრით, ამქვეყნიური ასკეზის საფუძველი გახდა. პროტესტანტს საღვთო ვალად დაეკისრა პროფესიულ მოვალეობათა პატიოსანი შესრულება და ამგვარად მოპოვებული ფულისადმი, როგორც ღვთისრჩეულობის დამადასტურებელი მოწმობისადმი, გაფრთხილება, მისი მომჭირნე და რაციონალური ხარჯვა. მაგრამ ერთხელ მიღწეული წარმატება როდია საკმარისი ღვთისრჩეულობის დასადასტურებლად. ეს დასტური მორწმუნემ პერმანენტულად უნდა მიიღოს, რაც მხოლოდ მოპოვებული წარმატების კვლავ ახალ წარმატებაში ინვესტირებით მიიღწევა. ამიტომ შრომით მიღებული ფული ფუფუნებისა და კაპრიზების დასაკმაყოფილებლად კი არ არის განკუთვნილი, არამედ ინსვესტირებისათვის, რათა პერმანენტულად სახეზე იყოს ღვთისრჩეულობის მატერიალური, ხილული დადასტურება და თავდაჯერებულობა.  კაპიტალისა და ძალისხმევის ინვესტირების ეს მუდმივი მოთხოვნა ინდივიდს აიძულებს საკუთარ საქმიანობას მეთოდური, ანგარიშსა და კალკულაციაზე დაფუძნებული, რაციონალური ხასიათი შესძინოს, რაც, თავის მხრივ, ინდივიდის მიერ შექმნილ, მაგრამ უკვე მისგან დამოუკიდებელი მეურნეობის და ზოგადად, ცხოვრების მოწყობის ისეთ სისტემაში ჩააბამს, რომლისადმი "თვალის ერთი წუთით მოხუჭვაც კი" საბედისწერო შედეგებით შეიძლება დასრულდეს. ისევე როგორც კალვინისტის "ღმერთი თავისიანებისგან ცალკეულ "კეთილ საქმეებს" კი არ ითხოვდა, არამედ სისტემის რანგში აყვანილ საქმეთა წმინდა უზენაესობას",  კაპიტალიზმიც აქტორებისაგან სისტემურ და პერმანენტულ შრომას მოითხოვს. აქედან იქმნება დასავლური კაპიტალიზმის ის სურათი, რომელსაც მ. ვებერი დრამატულ ფერებში წარმოგვისახავს: "დღევანდელი კაპიტალისტური ეკონომიკური წყობა ძრწოლვის მომგვრელი კოსმოსია, რომელშიც დაბადებითვე ჩართულია ცალკეული ინდივიდი და რომელიც მისთვის, როგორც ცალკეული ინდივიდისთვის, ფაქტიურად უცვლელ გარსად იქცევა, სადაც მან უნდა იცხოვროს. იგი ინდივიდს, რამდენადაც ეს უკანასკნელი საბაზრო კავშირურთიერთობებშია ჩაბმული, საკუთარი ეკონომიკური ქცევის ნორმებს ახვევს თავს. ფაბრიკანტი, რომელიც ერთთავად ამ ნორმების საპირისპიროდ მოქმედებს, ეკონომიკურად უცილობლად ჩამოცილებული იქნება, ისევე როგორც მუშა, რომელიც ხსენებულ ნორმებს ან ვერ ან არ ერგება, ქუჩაში ამოყოფს თავს როგორც უმუშევარი ".[4]

რაციონალიზმმა და რაციონალიზაციის პროცესმა, მ. ვებერის აზრით, თან მოიტანა მოვლენა, რომელსაც მ. ვებერი "სამყაროს განჯადოებას", "სამყაროს ჯადოს ახსნას" უწოდებს (Die Entzauberung der Welt). ეს მეტაფორა საკუთრივ მ. ვებერს არ ეკუთვნის. მისი დროის ევროპულ აზროვნებაში ეს  სიტყვათა შეთანხმება საკმარისად იყო გავრცელებული. სამყაროს განჯადოება არ უნდა გავიგოთ როგორც ანტირელიგიური მეტაფორა. მ. ვებერი "სამყაროს განჯადოების" ცნებით არ უპირისპირდება რელიგიას, არამედ რელიგიის განვითარების, გნებავთ, მისი ტრანსფორმაციის ერთ ასპექტს აღწერს, კერძოდ, ის მიუთითებს რელიგიური ცხოვრების პრაქტიკის ცვლილებაზე, სადაც მაგია, როგორც ღმერთზე ზეგავლენის მოხდენის საშუალება, კარგავს თავის მნიშვნელობას და განსაკუთრებით პროტესტანტიზმში, უფრო ზუსტად კალვინიზმში. კალვინისტური პროტესტანტობა განსაკუთრებით უარყოფს რელიგიურ პრაქტიკაში რიტუალს და მასთან დაკავშირებულ საეკლესიო წესებს. რელიგიური რწმენა, კალვნიზმის თანახმად, გულისხმობს არა რიტუალს, ღმერთთან ურთიერთობას რიტუალის მეშვეობით, არამედ, პირველ რიგში, მეთოდურ - რაციონალურ ქმედებას საკუთარი ღვთისრჩეულობის დასადასტურებლად: "სამყაროსათვის "ჯადოს ახსნა" ანუ მაგიის, როგორც ხსნის საშუალების, გამოთიშვა 70) კათოლიკურ ღვთისმოსაობაში იმგვარი თანმიმდევრობით არ განხორციელებულა, როგორც პურიტანულ (და მანამდე მხოლოდ იუდეველურ) რელიგიურობაში. კათოლიკეს  საკუთარი არასრულყოფილების დაძლევის საშუალებად მისი ეკლესიის საიდუმლოებათა მადლი აქვს: მღვდელი ის გრძნეული მაგი იყო, ვინც გარდასახვის სასწაულს ახდენდა და ვისაც ხელთ გასაღების ძალაუფლება ეპყრა. სინანულით აღვსილ და მონანიე მორწმუნეს შეეძლო მისთვის მიემართა, ის კი მას ცოდვათა გამოსყიდვისა და მადლის გარდმოსვლის იმედს, მიტევების რწმენას უნერგავდა".

კათოლიკური რელიგიური პრაქტიკის ისეთი ელემენტი, როგორიცაა ევქარისტია, ცოდვების მიტევება მონანიების გზით, ანუ რელიგიური "სისუსტისა და ფუქსავატობის  გადაფარვა" "ცალკეული "კეთილი საქმეებით" კალვინიზმისათვის სრულებით მიუღებელია: "მადლის მოსაპოვებელი საეკლესიო საშუალებებით მთელი ცხოვრების დასაბალანსებელ სალდოზე აქ საუბარიც კი არ იყო. რიგითი ადამიანის ეთიკური პრაქტიკა გათავისუფლებული იქნა ყოველგვარი უგეგმობისა და უსისტემობისგან და მთელი ცხოვრების წარმართვის თანამიმდევრულ მეთოდად გარდაიქმნა."  ქრისტიანული რელიგიური პრაქტიკის ამგვარ ცვლილებას, მ. ვებერის აზრით, რელიგიური გრძნობების ნიველირება და ელინაცია კი არ გამოუწვევია, არამედ პირიქით, ეს გრძნობები მეთოდურ და უწყვეტ პერმანენტულ რაციონალურ პრაქტიკაში მოაქცია: "წმინდანის" ცხოვრება ერთადერთი ტრანსცენდენტული მიზნისკენ: სულის ცხონებისკენ იყო მიმართული, მაგრამ სწორედ ამის გამო მისი სააქაო არსებობა ზედმიწევნით რაციონალიზებული და ერთთავად დედამიწაზე ღვთის დიდების აღმატების მისწრაფებით იყო გამსჭვალული; _ და  იდეას "ომნია ინ მაჯორემ დეი გლორიამ" მანამდე არც არასოდეს არ მოჰკიდებიან ასეთი უკიდურესი სერიოზულობით. მხოლოდ მუდმივი რეფლექსიის გზით წარმართული ცხოვრება შეიძლებოდა სტატუს ნატურალის  დაძლევად ჩათვლილიყო: დეკარტეს " ცოგიტო ერგო სუმ" (ვაზროვნებ, ესე იგი ვარსებობ) ამგვარი ეთიკური გადააზრებით იქნა ათვისებული მისი თანამედროვე პურიტანების მიერ. ამ რაციონალიზებამ კი რეფორმირებულთა ღვთისმოსაობას სპეციფიკური ასკეტური იერი მიანიჭა და საფუძვლად დაედო როგორც კათოლიციზმთან მის შინაგან ნათესაობას, ისე მასთან სპეციფიკურ დაპირისპირებუ ლობას. " 

რელიგიურ პრაქტიკაში მომხდარმა ამ ცვლილებამ გადამწყვეტი ზეგავლენა იქონია ადამიანების ყოველდღიურ და განსაკუთრებით ეკონომიკურ საქმიანობაზე. მოხდა ის, რასაც მ. ვებერი სოციალური მოქმედების გაუთვალისწინებელ შედეგებს უწოდებდა. კერძოდ:  პროტესტანტს ღვთისრჩეულობაში დარწმუნებულობის მისაღებად ერთხელ მიღწეული წარმატება საკმარისად არ მიაჩნია, ამიტომ მან ღვთისრჩეულობის დადასტურება  უნდა მიიღოს არა ერთჯერადად მიღწეული წარმატებით, არამედ  ყოველდღიური შრომის მაღალი შედეგებით. ამას კი მხოლოდ თავდადებული და რაციონალურად გააზრებული, დისციპლინირებული შრომით უნდა მიაღწიოს. ასეთ შრომას, როგორც მოქმედების გაუთვალისწინებელ შედეგს, თან მოაქვს შრომის ეთიკა  და მასზე დაყრდნობით კი სიმდიდრე. მ. ვებერის აზრით, ამ შრომის ეთიკის ერთ-ერთი გამოვლენის ნიმუშია ბენჯამინ ფრანკლინის ნაშრომებში Necessary hints to those that would be rich (1736)  Advice to a young tradesman (1748) ჩამოყალიბებული დარიგებანი, რომელიც დაცლილია რელიგიური შინაარსისაგან, მაგრამ მათში მკაფიოდ იკითხება პროტესტანტული რელიგიის ზეგავლენით ფორმირებული სამეურნეო და სავაჭრო საქმიანობის სახელმძღვანელო - ინსტრუქცია.

მ. ვებერი "წინასწარ შენიშვნებსა" და "პროტესტანტულ ეთიკასა და კაპიტალიზმის სულისკვეთებაში" მისი თანამედროვე ეპოქის დიაგნოზს სვამს. ეს დიაგნოზი ევროპის კულტურის ერთ-ერთი მთავარი თვითგაგებაა, რომელიც, მიუხედავად მ. ვებერის დიაგნოზისადმი არაერთგვაროვანი დამოკიდებულებისა, საბოლოოდ მთელს მსოფლიოში გლობალიზდა.

---

[1] მ. ვებერი, ნარკვევები რელიგიის სოციოლოგიის შესახებ, სამეცნ. რედ. ზ. კიკნაძე მთარგ. ნ. ფირცხალავა, ე. ჯგერენაია, თბ. მარსი, 2004, გვ. 8

[2] ამასთან დაკავშირებით იხ. Раймон Арон, Этапы развити социологической мысли, перевод сфранцуского, Общ.ред. и преди. П. С. Гуревича, Москва,   Издательская группа «Ррогресс»-«Политика»

1993,  გვ. 93

[3] ვებერის ნააზრევის საინტერესო ანალიზმი მოცემული აქვს დირკ კესლერს. ავტორი ვებერის კონცეფციას მის ბიოგრაფიასთან და ოჯახურ აღზრდასთან მჭიდრო კავშირში განიხილავს. იხ. Dirk Kaesler, Max Weber, Verlag C.H. Becker, 2011

[4] [4] იხ. მ. ვებერი, ნარკვევები... თბ. მარსი, 2004, გვ.  47