ენა, როგორც პერსონაჟი (გიორგი ერისთავი, ლავრენტი არდაზიანი)

ნონა კუპრეიშვილი  

ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, შოთა რუსთაველის ლიტერატურის ინსტიტუტის მეცნიერ-თანამშრომელი

   ენის  პერსონიფიცირების  იდეა, რომელსაც  სულ  უფრო  ხშირად  მიმართავენ  ლიტერატურული  ტექსტების  თანამედროვე  მკვლევრები,  გასულ  საუკუნეში  ,,ლინგვისტური  შემოტრიალების“  სახელით  ცნობილ  მოვლენას  უკავშირდება. სწორედ  იგი  იქცა   კულტურის იმ  განსაკუთრებულ  ნიშნად, რომელმაც ადამიანის, სამყაროს  შეცნობის  საიდუმლო  კოდი   ენის  ზედაპირიდან  მის   შუაგულში  გადაიტანა.   რეალობის  შემეცნების  ერთადერთ  გამოცდილებად  ამიერიდან  მიჩნეულ  იქნა  სწორედ ლინგვისტური  გამოცდილება პრინციპით:  შეუძლებელია  აღიაროთ  რაიმეს  არსებობა   მანამ, სანამ  ის  არ  იქნება  აღწერილი. გამოდის, რომ  დესკრიპცია  ახდენს  საგნის  აქტუალიზებას  და  განაპირობებს   კულტურაში  მის არსებობას  (ე.  ბრაზგოვსკაია,  2012:14).   თუმცა  სხვადასხვა  ენობრივი  თამაშების  ფონზე   თავად  ენების  განსხვავებული აღწერილობითი საშუალებები  განაპირობებენ  ჩვენი წარმოდგენების  სისავსეს   როგორც   კონკრეტული  რეალობის , ასევე  ზოგადად   ენის კომპეტენციის  დონეზე. ასე  რომ  ,,ლინგვისტური  შემოტრიალება“  თავისი    თვისებრივი  სიახლის   შემცველი   მიდგომების  გამო მთელი რიგი  ჰუმანიტარული  გამოკვლევებისათვის    ქმნის  ხედვის  ახალ  რაკურსს.   ამ   მიმართულებებით  მომუშავე   მეცნიერები  კი  ერთხმად  აღიარებენ, რომ    XX  საუკუნის  კულტურის   ,,ენით  მოხიბლვა“ შეიძლება  კონსტატირებულ  იქნას  როგორც  შემდგარი  ფაქტი.

     ამ  ფაქტმა კი დადასტურება  ჰპოვა  უკვე საკმაოდ  კარგად  ნაცნობ  იდეებში:

 ა)  ენა  როგორც   ყოფიერების   სახლი  (მ. ჰაიდეგერი);

 ბ)როგორც  ჩვენი  არსებობის  გარემო, რომელშიც  ხდება  ცხოვრებისა  და  ცნობიერების    შერწყმა-შეერთება  (ბ. გასპაროვი,  კ.  აპელი,  ე. კასირერი);

გ) როგორც   არაცნობიერის   სივრცე  (ჟ. ლაკანი);დ) როგორც  სოციალური  გარემოს  ფორმირების  ინსტრუმენტი  (მ. ფუკოს  დისკურსული ფორმაციები  და  ,,არქივი“); და   ე) თვით  სოციალური  გარემო   (ლ. ვიტგენშტეინის  ენობრივი  თამაშები).   ეკონომიკური კრიტიკაც, როგორც  უკანასკნელი პერიოდის  ჰუმანიტარულ  კვლევათა  ერთ-ერთი  ნოვაციური  მიმართულება, ცხადია,   ითვალისწინებს  ამ  დეფინიციებს   და  შესაბამისად ახდენს  მისთვის  მისაღები  ენისეული  პრიორიტეტების  დემონსტრირებას, მეტიც,   ცნობილ       ლინგვოკულტურულ  პოზიციაში   კულტურა/მენტალობა  -    ენა  თავისი  კორექტივებიც   შეაქვს.  ვინაიდან   ეკონომიკური  კრიტიკის   ინტერესის  ძირითადი  სფერო  ის  სოციალური, ეკონომიკური  და  კულტურული  კონტექსტებია,  რომელშიც  პიროვნება  ან  სოციალური  ჯგუფი  მუშაობს,  ამიტომ    აღნიშნული  ტიპის  კვლევებში  ვერ  იქნება  და არც არის  წარმოდგენილი    ენის  მხოლოდ  კომუნიკატორული  ან  აღწერილობითი   ფუნქციები,  არც   ტექსტებში  მანიფესტირებული  შინაარსის  (პერსონაჟების  ქცევის,  ფულადი  ცნებების, ტროპების  და ა. შ.)  ტრადიციული ანალიზი ,  არამედ  აქცენტირებულია  ესთეტიკური  ღირებულებების  მონეტარული  ღირებულებებით  ჩანაცვლების  რთული  და მტკივნეული  პროცესის  მთელი სისრულით  ენით  პორტრეტიტების  პროცესი.  ეს პროცესი კი  იმდენად  რეზონანსული  იყო,  რომ  ევროპულ ლიტერატურაში,  სადაც  კაპიტალიზმმა     ფუნდამენტური   საზოგადოებრივი   ძვრები გამოიწვია,   პოლიტიკური ეკონომიის,  როგორც  ახალი საზოგადოებრივი   მეცნიერების,  პარალელურად  წარმოშვა  ლიტერატურის   ასევე  ახალი  ჟანრი, რომანი.  სწორედ  ამის შესახებ  წერს  დევიდ  კაუფმანი:  ,,კომერციული  კაპიტალიზმის  სწრაფმა  განვითარებამ  და  ინსტიტუციურმა  კონსოლიდაციამ  მეთვრამეტე  საუკუნეში  წარმოქმნა  ეკონომიკის,  სახელმწიფოს,   მორალისა  და  სამოქალაქო  უფლებების    ახლებური  აღწერებისა   და  აპოლოგიის  საჭიროება,  რომელიც  დაკმაყოფილებულ  იქნა  როგორც პოლიტიკური  ეკონომიის,  ისე  რომანის  მიერ“    (  მ.ვუდმანსი- მ. ოსტინი,   ახალი ეკონომიკური კრიტიკა,  1999, თარგმ.  თ. ლომიძე)).  ჩვენთვის  განსაკუთრებით  საყურადღებოა  ამ  მოვლენის  ერთ-ერთი  მიზეზი , რომელიც  თავის  დროზე  ჩამოაყალიბა   ჰარვარდის  უნივერსიტეტის  პროფესორმა   მარკ  შელმა  თავის გახმაურებულ  ნაშრომში   ,,ლიტერატურის  ეკონომიკა“  (1978).   ,,შელის  აზრით,  ლიტერატურული ნაწარმოებები  შედგება  ტროპული  შენაცვლებებისგან  ან  მეტაფორებისგან,  რომელთაგან  ზოგიერთი  შეიძლება  გავაანალიზოთ  ეკონომიკური  ცნებების  მეშვეობით“.  მაშასადამე,  ეკონომიკური  ლიტერატურული  კრიტიკა  ცდილობს  ჩაწვდეს  მიმართებას  ლიტერატურულ  გაცვლა-გამოცვლასა  და იმ  გაცვლა-გამოცვლას  შორის,  რომელიც პოლიტიკურ  ეკონომიკის  საფუძველს  წარმოადგენს  და  გააერთიანოს  ამ  ორი  სფეროს  დისკურსები“  (  მ.  ვუდმანსი- მ. ოსტინი , ახალი ეკონომიკური  კრიტიკა,  1999).

   ჩვენი   კვლევის  ობიექტად  შერჩეული   პერიოდი,  რომელიც    X1X  საუკუნის  შუა  ხანების  ქართული  მწერლობის  ორი  თვალსაჩინო  წარმომადგენლის,  გ ი ო რ გ ი   ე რ ი ს თ ა ვ ი ს ა  და  ლ ა ვ რ ე ნ ტ ი   ა რ დ ა ზ ი ა ნ ი ს  თემატურადაც  და  ენობრივი  თვალსაზრისითაც   იმ დროისთვის  საკმაოდ  თამამი  ტექსტების  შექმნას  ემთხვევა,  რა  თქმა უნდა,  არ  იცნობდა  ზემოაღნიშნულ  ენობრივ  დეფინიციებს.  ვინაიდან  ეს  მწერლები ხელმძღვანელობდნენ  კრიტიკული რეალიზმის   სახელით  ცნობილი  მხატვრული მეთოდით,  რომელიც  ძირითად  აქცენტს  ტიპიზაციაზე  აკეთებდა,  ხოლო ენობრივი  აქტივობები , რომლებიც არა მარტო გმირთა  ხასიათების  გახსნას  ემსახურებოდა,  არა  თუ შორეულ  X1X ,  არამედ  XX  საუკუნის   60-იან  წლებამდეც  კი,  და  ისიც უკეთეს შემთხვევაში,  სტილურ  თავისებურებებად  იყო  მიჩნეული.  სწორედ ამის  შესახებ  წერდა  ამ  პერიოდის  ერთი  ახალგაზრდა ენათმეცნიერი  არლი თაყაიშვილი: ,,არავისთვის  უცხო  ამბავი არ  არის,  რომ ზოგჯერ  ენა და სტილი  მივიწყებულია ჩვენი კრიტიკოსების  ნაწარმოებებში. ისინი ცდილობენ  ღრმად  ჩასწვდნენ  მწერლის იდეურ-მხატვრულ  კონცეფციას,  ზედმიწევნით  დაახასიათონ  გმირები, მაგრამ ენაზე  რომ მიდგება საქმე,  რატომღაც  ენას  კბილს  აჭერენ  (ა. თაყაიშვილი, წასაშლელი სტრიქონები,  1963). სხვა სიტყვებით ,,ენის  მრავალსახეობის   პრობლემა“  იმ  დროისთვის ჯერ  კიდევ  დახურული  იყო.  კრიტიკული  რეალიზმი, როგორც  ვიცით,  ის ლიტერატურული  მიმართულებაა, რომელიც  მიზნად  ისახავდა  ევროპის  ,,პოლიტიკურად  ინტენსიური  და  სოციალურად  დიფერენცირებული“  საზოგადოების  მხატვრულ  ასახვას .   ეს დროში  ემთხვევა კაპიტალიზმის დამკვიდრების  ხანას, როდესაც  ადამიანთა  ურთიერთობები, მათი სოციალური სტატუსი   მატერიალური ფასეულობების  შოვნა-შეძენის ზედმეტად აქტივიზებულ, ზოგჯერ კი საკმაოდ  მტაცებლურ უნარებს დაექვემდებარა.  მეტიც, მდიდართა    და  ღარიბთა  შორის  გაჩნდა  ე.წ.  საშუალი  ფენა   (ინგ.middle  state)  - ბურჟუაზია, რომელიც ყველაზე უკეთ  განასახიერებდა  ახალი დროის  სახეს  და  რომლის  ,, წარმოქმნაც  ეკონომიკის  ფართო  ისტორიული  მოთხოვნილებით   იყო  განპირობებული“.  ჩვენთან  ბურჟუაზიული  კლასი, თავისი კლასიკური გაგებით  ბოლომდე  ვერც  ჩამოყალიბდა, მეტიც,  იგი  თითქოს არც იყო ორგანული  ქართველთა  ბუნებისათვის, რადგან,  მცირეოდენი გამონაკლსისი გარდა,   გამდიდრება  ძირითადად  არაქართველებმა  შეძლეს. განსხვავებული  ელფერი  ჰქონდა   ,,კრიტიკული რეალიზმის  განმსაზღვრელ მახასიათებლებსაც:  ,,ბურჟუაზიული  მსოფლმხედველობის არისტოკრატიულთან  დაპირისპირებას“,   რადგან  იგი სოციალურ  შინაარსზე  მეტად   ეროვნული  დაპირისპირების  ნიშნით  დაიტვირთა.   მით უფრო, როცა ცხადი გახდა, რომ  ,,ფული აღემატება   გვარსა და წარმომავლობას, სიმდიდრე  -  საუკუნეობით  გამყარებულ  ტრადიციასა  და  ეტიკეტს. ამასთან  გამოიკვეთა  ძირითადი    კონცეპტუალური  ოპოზიციები:  ფული/უფულობა;  მატერიალური  ბედნიერება/სულიერი სიმდიდრით  მიღწეული  ბედნიერება,  ,,პატიოსანი  ფული“/,,არაპატიოსანი ფული“  (ი. ბორევი,  2001: 399) და ა. შ.  ზემოაღნიშნულ მიზეზთა  გამო საქართველოში  ბურჟუაზიის  განვითარება-ჩამოყალიბება  თითქმის  არ გასცილებია  სავახშო კაპიტალის  შექმნას.  სწორედ  ამ   პროცესის  ეტაპობრივი განვითარება ასახა  კრიტიკული რეალიზმის  პირველმა  პერიოდმა.

  ყველაზე  თვალსაჩინო  მოვლენა, რომელიც   X1X  საუკუნის  პირველ  ნახევარში   ხდება  -   სახელმწიფოებრიობის  გაუქმების  შემდეგ -  ამავე   მოვლენაზე  თავადაზნაურობის  მწვავე რეაქციის  (მხედველობაში, ცხადია,  1832 წლის  შეთქმულება  გვაქვს)  უშედეგოდ  დასრულებაა.  მართალია, რუსეთის  იმპერატორმა  პოლონეთში  გამართული  სისხლისღვრის ფონზე   (იქ აჯანყება  1830 წელს დაიწყო)  ქართველი  მეამბოხეები  ნაკლები  სისასტიკით  დასაჯა,   ამ  მარცხმა   შეთქმულებაში მონაწილეთ  დაღი დაასვა  და  შექმნა  დამარცხებულის  გარკვეული  სინდრომი:  ერთი  ნაწილი  წარსულის   იდეალიზაციას  მიეცა  და  რომანტიკული ხასიათის  ტექსტები  შექმნა, მეორე,  უფრო  მცირე  ნაწილი კი  სინამდვილისადმი რაციონალური, შეიძლება  ასეც  ითქვას, მწვავედ კრიტიკული დამოკიდებულების  გამო   რეალიზმის სათავეებთან  აღმოჩნდა.   გიორგი ერისთავიც  ერთ-ერთი  ,,განდობილი“ იყო,  თუმცა  თავისი  ასაკისა    (1832 წელს იგი მხოლოდ 17 წლის ყმაწვილი იყო)   და  ევროპაში  (პოლონეთში) განსწავლულობის გამო   არა მარტო  ახალი ლიტერატურული  მიმართულების,  ახალი  სამწერლო ჟანრის,  კომედიოგრაფიის  და  მასთან  ერთად  თეატრის , არამედ  ახალი  ენის,  ახალი  ლოგოსის  შემქმნელიც  აღმოჩნდა  (უფრო  ზუსტად     ეს  იყო  სამოციანელეთა თაობის  მიერ  სალიტერატურო  ენის  შექმნის  საწყისი ეტაპი).  ასეთი  ტიპის  ცვლილებების  გათავისების  უნარი  კი, როგორც წესი, დიდი  სოციალ-ეკონომიკური   ცვლილებებისადმი  რეალისტური ალღოს   მქონე მოღვაწეებს  აქვთ.  გ. ერისთავს ეს ალღო ნამდვილად ჰქონდა  და ამიტომაც მან ცვლილებაა   აუცილებლობის არტიკულირებ ა   ენით  დაიწყო.  აი, რას  წერდა  პლატონ იოსელიანი  პიესა  ,,გაყრის“  წინასიტყვაობაში:  ,,მწერლობა  ძველთა, გარდა  რუსთაველისა  და  მცირეთა  სხვათა,  არა  იყო  ჩვეულებითის  საუბარის  ენით, რომელიც  არის და უნდა  იყოს  ჭეშმარიტი  ენა  ხალხისა.  დამწერმან  ამა  პირველისა  ქართულს  ენაზედ  კომედიისა,  თ. გ. ერისთავმან,  დაბადა  ენა ქართული  ახალისა  გვარისა  მწერლობისათვის...“. სხვა სიტყვებით, ენის დემოკრატიულობისკენ  გადადგმული  ნაბიჯი  მიჩნეულ  იქნა  სერიოზული  სოციალ-ეკონომიკური ცვლილებების  მაუწყებლად  და  ეს  პრინციპულად  სწორი მიდგომაა.    X1X  საუკუნის  საქართველოში   ცნობილი  ისტორიული  მოვლენების   შედეგად  (ხდება  ქვეყნის  ახალი  კოლონიზაცია)  პარადოქსული  ვითარება  იქმნება, ანუ  როგორც მოგვიანებით  ითქვა, ( ქვეყანა) ცხოვრობდა  სიტყვით  სხვისი ,,მფარველობის“  ქვეშ,  ხოლო  საქმით  სხვისი  ,,მონობის“  განცდით...“  (კ. აბაშიძე).  სახეზეა  მოძველებული  ეკონომიკური  ფორმებისადმი   მიჯაჭვულობის  დემონსტრირება,    რომელსაც ახდენს  საზოგადოების  არა  რომელიმე  მარგინალური  ჯგუფი,   არამედ  სწორედ  ყველაზე  პრივილიგირებული   და  ამდენად    მომავალ კულტურულ  ორიენტირებზე  პასუხისმგებელი   ფენა.  ეს  არის    თავადაზნაურობა.  განსაკუთრებით კი  ამ  ფენის   ახალგაზრდა  წარმომადგენლები, რომლებიც  განათლებას   უკვე  ევროპის, განსაკუთრებით კი რუსეთის,  უნივერსიტეტებში  იღებენ  და  რომლებიც   თავიანთი  საზოგადოებრივი  სტატუსისა  და  ევროპული  განმანათლებლობის   მიღწევებთან  მეტი  სიახლოვის  გამო   წესით  ევროპულ ფასეულობათა  შემომტანნი   და  დამნერგავნი  უნდა  ყოფილიყვნენ,   უნდა  მდგარიყვნენ   ქვეყნის  შემდგომი  განვითარების  ავანგარდში.  ნიკოლოზ ბარათაშვილის  პროგნოზი  გამოთქმული  ლექსში  ,,  საფლავი მეფის ირაკლისა“,  ,,ჟამ-ვითარებით  გარდახვეწილთ   შენთ  შვილთ  მიდამო  /  მოაქვთ   მამულში  განათლება  და  ხმა საამო...“,  ახმოვანებდა  ამგვარი  შესაძლებლობის  მნიშვნელობას.  თუმცა  თავდაპირველად, როგორც  ჩანს,  ამასთან დაკავშირებულ  იმედთა  რეალიზებას  იმედგაცრუება  სჭარბობდა. ამ  იმედგაცრუების  მხატვრული  ასახვის პროდუქტიცაა  გ. ერისთავის  დრამატურგია   და  ამ დრამატურგიით  გამოხატული  ძლიერი  კრიტიცისტული  პათოსი.    აშკარაა, გ ი ო რ გ ი   ე რ ი ს თ ა ვ ი  უფრო სმენით აღიქვამს გარემოს, ვიდრე ვიზუალურად. ამიტომაც მის  მიერ საგანგებოდაა   შერჩეული დიალოგებით  აზროვნების  მანერა, ანუ  დრამატურგია,  ,,ყოველდღიურობის გახმოვანების ერთ-ერთი ყველაზე ეფექტური  საშუალება“, რომელიც წერის თვალსაზრისითაც  ფრიად ეკონომიურია,  შესაძლებლობებით კი მრავალფეროვანი. მწერლობის ამ  დარგს  ახასიათებს  ცხოვრებისეული   სცენისა და კულისებისადმი  ერთნაირი  ინტერესი  და ამიტომაც  თვითგამოხატვის  საშუალებად  ინტონაციებით  მდიდარ მეტყველებას  ირჩევს, რაც  პერსონაჟებს  მათ  სოციალურ სტატუსსა თუ რეგალიებზე  არანაკლებად   ახასიათებს.   ზუსტადაა   დეტერმინირებული, როგორც   დროება   (თავისი განახლებული  მნიშვნელობებით ), ისე მისი  მთავარი  ფიგურანტები: გაღატაკებული თავადი,  მერყევი ფსიქიკის, მორალურ-ზნეობრივად  ჩამოუყალიბებელი   ახალგაზრდა  თავადიშვილი,  ფულით აღზევებული  გაიძვერა  სომეხი  ვაჭარი  და  მომსახურე  პერსონალი, რომელთაც  თავიანთი ბატონების გადამკიდეთ, ფარისევლობისა და ორგულობის გარდა არაფერი დარჩენიათ.     გ. ერისთავის   პიესების ანალიზის  დროს  ცნობილი  კრიტიკოსი  კიტა აბაშიძე   ორ  ძირითად  ღირსებაზე ამახვილებდა ყურადღებას.  პირველი,    ცოცხალი  სამეტყველო  ენის  ქუჩებიდან  და  ბაზრობებიდან  შემოტანა,  ენისა, რომელმაც შემდგომი სრულყოფა, როგორც  აღვნიშნეთ,  სამოციანელთა  ენობრივ  რეფორმაში  ჰპოვა  და  მეორე,  იმ   იმედის  გამქარწყლებელთა  წარმოჩენა, რომელზედაც  ზემოთ  მივანიშნეთ. აი, რას  წერს  კ. აბაშიძე: ,,...  მეორე  დიდი მნიშვნელობა  ამ  კომედიების  იმაში მდგომარეობს,  რომ  გ. ერისთავი  თვისის  ნიჭიერი კალმით  პირველად  შეეხო  ჩვენში  ახალ  ცხოვრებას  ამ  ცხოვრებისგან  შექმნილ  პირობით. პირველად  მან  დაგვანახვა  ძველის  წყობილების  -  ფეოდალიზმის  და  ახლის  -  ვაჭრულის  ბრძოლა,  პირველის  მისუსტება  და  მეორის  გაღვიძება.  პირველად  მან  სცადა  ახალ პირობებში  აღზრდილ  ახალგაზრდათა  დახასიათება, პირველად მიაქცია  ყურადღება  ამ  ჯგუფს  საზოგადოებისას. პირველად  მან  დაასურათა  და  დაგვანახვა  ახალის  გარემოების ნაშობნი...“  (კ. აბაშიძე, ეტიუდები .....). მართალია,  ეს  ,,უძღები  შვილები“  ,,განათლებულის  ენით“  მეტყველებენ,  მაგრამ  მას  სიზუსტე და პრაგმატულობა  აკლია. ვარშავიდან  ახალდაბრუნებული  ივანე  დიდებულიძე  (პიესიდან  ,,გაყრა“)  და  პოეტი  ბეგლარი   და   მიხეილი  (პიესიდან  ,,დავა“), წარმოგვიდგენენ   იმგვარ  ახალ  ძალას, რომელსაც  ყველა  ნიშნით  არსებული  პატრიარქალური  წყობისადმი,  აშკარად  მოძველებული  სოციალ- ეკონომიკური ურთიერთობებისადმი და ზოგადად  ფეოდალური მორალისადმი  სერიოზული პროტესტის  გრძნობა  უნდა  გასჩენოდათ  (თავიდან ამგვარი პროტესტის ნიშნები  ჩანს   კიდეც ქართული რომანის უქონლობის  გამო ივანეს  მიერ წარმოთქმულ  ტირადებში, თუმცა მოგვიანებით  იგი   ფულზე  ქორწინდება  და მევახშის სიძე  ხდება), მაგრამ  ერთის  მისწრაფება  შექმნას  ევროპული  ტიპის  მეურნეობა   სომეხი  ვაჭრის,  მიკირტუმ  გასპარიჩის,    დაცინვის  საგანი  ხდება  (აქ მიმართავს  სწორედ  ავტორი ივანესა და მირიტუმ  გასპარიჩის   ორი სამეტყველო  ხაზის, ორი  დისკურსის, ფაქტობრივად კი ორი  მსოფლხედველობის  ირონიულ-სარკასტულ  შეწყმას,  რითაც  ცხადყოფს  თითოეული მათგანის  უუნარობას) თავიანთი  მოდავე  მამების  ახირებას  აყოლილი  იმ  ორ  ახალგაზრდას  კი  იმავე  მამების  მსგავსად  ძალზე  უადვილდება   ჩინოვნიკების  მოსყიდვა  და ამით  უკანონობის  არა  მარტო  აღიარება,  არამედ    მასთან   შეგუებაც.   ვფიქრობ,   სწორედ  ამ  პერსონაჟებს  უკავშირდება  ავტორის  განსაკუთრებული  გულისტკივილი  და  მსგავს  გარდამავალ  ეპოქათა  ამსახველი  კომედიოგრაფებისთვის  დამახასიათებელი  სკეპსისიც. 

  გ. ერისთავი, როგორც  დამოუკიდებლობისათვის  ბრძოლაში  დამარცხებული   ქართველი  არისტოკრატი (იგი, როგორც  ვიცით,  ქსნის  ერისთავთა  შთამომავალი  იყო),  რომელსაც  მალე  მეტროპოლიის  ყველაზე   დახვეწილ   დიპლომატთან , მეფისნაცვალ  მიხეილ  ვორონცოვთან,  მოუწევს  თანამშრომლობა   (ამ თანამშრომლობის დროს  იგი   დამფინანსებლის  ,,შემწეობის“ გონივრულად  წარმართვა-მოხმარების   შესაშურ  ნიჭს  ამჟღავნებს.თუმცა  ივანე კერესელიძის მოგონებების  მიხედვით, ვორონცოვის ფინანსური  დახმარების  შეწყვეტისთანავე  -  1853 წელს -კარგავს ინტერესს  საზოგადოებრივი საქმიანობისადმი,  თავს  ანებებს  ,,ცისკარს“ და, რაც განსაკუთრებით  საგულისხმოა,  პედანტური თანმიმდევრობით,  ფაქტობრივად, ყოველგვარი შეღავათის გარეშე  ითხოვს კერესელიძისგან  მისთვის  გადაცემული  სტამბის  საფასურს) მაშინვე , ცხადად  ხედავს  ,,რუსეთის  ფეოდალურ-ბატონყმურ   წყობილებასთან  ქართული  წყობილების  სოციალური  უნიფიკაციის“  შედეგებს  (  აკოფაშვილი,  ცვლილებები  აზნაურთა  ფენის მდგომარეობაში   x1x საუკუნის  1  ნახევრის  აღმოსავლეთ საქართველოში,  1960:33):  მოჩვენებით  წოდებრივ  უპირატესობებს, რომლებიც  შეცვლილ  გარემოში   ანაქრონიზმად  ქცეულან,   სავაჭრო  კაპიტალის  განვითარებასთან  ერთად  ფეოდალურ -  ნატურალური  მეურნეობის  რღვევას  და,  რაც  ყველაზე სავალალოა,  ყოველივე  ამის  გამო   თავად-აზნაურთა  დაცემა-გადაგვარებას.  ეს  უკანასკნელი  კი  არა  მარტო  მათ  გადაწყვეტილებებსა  და  ქცევათა   მოტივაციებში,  არამედ მათ  ენაშიც  ჩანს.  გ. ერისთავის პიესებში  გადმოსახლებული  ეს  პერსონაჟები  უცნაურად  მეტყველებენ.  ესაა  არა მარტო  ქრონოლოგიურად  საუკუნეთა  გზასაყარზე,  არამედ  გეოგრაფიულადაც  გზაჯვარედინზე  მდებარე  ქვეყნის  წარმომადგენელთა  მეტყველება, მათი  ენობრივი  ცნობიერების  დემონსტრირება.    აი, რას  წერდა  ამის შესახებ  აკაკი ბაქრაძე  წერილში  ,,მეცხრამეტე  საუკუნე“:  ,,გიორგი  ერისთავის  პერსონაჟები  ამღვრეული  ენით  მეტყველებენ:  ქართულ-რუსულ-სომხურად.  ასეთ პერსონაჟებს  ცნობიერებას  მოკლებულ  ადამიანებს  ვუწოდებდი...  ეს  კი სრულიად  თავისებური  მოვლენაა.  ისინი  არსებობენ  მხოლოდ   კოლონიურ  ლიტერატურაში  და  იბადებიან  ორი  კულტურის  შეჯახების  დროს.  მით  უმეტეს,  თუ  ერთი კულტურა  მეორეს   ჩაგრავს   პოლიტიკურად,  სამხედრო  და  სახელმწიფო  ძლიერების  მხრივ...“(ბაქრაძე, მეცხრამეტე  საუკუნე,  2005:74).  სხვათა  შორის,  ,,გაყრაში“  საუბარია  არა  მარტო   ცხოვრების  ახალ  ეკონომიკურ  მოწყობაზე,  არამედ  ნახსენებია  თვით  ეს  ცნებაც  ,,ეკონომიკა“,  ოღონდ დამახინჯებულად  -  ,,ეკომონია“, ისე  როგორც  ეს  პერსონაჟთა  მეტყველების სტილს, მათ ინტელექტუალურ  შესაძლებლობებს  შეეფერება.  მწერალი ამით საკუთრივ  თავისი  ეკონომიკური  გამოცდილების  ჭრილში  წარმოგვიდგენს  იმათ, ვისაც  ძალიან  შორეული  წარმოდგენა  აქვს  როგორც  ამ  ახალ  სიტყვაზე,  ისე  მის  შინაარსზე.  თუ  გავიხსენებთ   ნობელიანტი  პოეტის,  იოსებ  ბროდსკის, ფრიად  ორიგინალურ  ენობრივ  კონცეფციას  (ის, როგორც ვიცით,  აღიარებს  შემოქმედზე ენის  სრულ  დიქტატს), რომლის ერთ-ერთ   საყურადღებო   ასპექტზე, ანუ  ენის  მეტაფიკურობაზე   პოეტი   ბროდსკისებურ  მახვილს  სვამს  ( ხაიროვი,  თუ ღმერთი  ჩემთვის  არსებობს, ეს  სწორედ ენაა,  2004:94),  დავრწმუნდებით  ახალი ეკონომიკური კრიტიკის   კვლევის  მეთოდოლოგიასთან  მისი   მისადაგების  მართებულობაში.  იდეალურ  შემთხვევაში,  და  ეს  შემთხვევა  ბროდსკისთვის  ინგლისურია,     ენის  ლინგვოკულტურული  ტიპი  ასეთი  ფორმულით  განისაზღვრება:  სუბიექტი  -  ზმნა  -  სუბიექტი,  რაც  გამოხატვის შესაძლებლობების  მაქსიმუმს  უდრის  მაშინ,  როდესაც  ნაკლებად  ლოგიკური  ენა  (ეს  კი იმავე ბროდსკისთვის,  მიუხედავად  თავისი მონოლითურობისა,  რუსულია) მაგ.   დოსტოევსკის მხატვრული  დისკურსი  თავისებური სინტაქსური  წყობით,  ,,ეშმაკური  ჩახლართულობით“,  ,,სიზუსტის უქონლობით“  შინაარსის  ამბივალენტურობის  გამომწვევი  ხდება. აქედან  რაციონალური ინგლისურისა  და  რეფლექსიური  რუსულის  ანტინომიური  წყვილი.    ამ  მოსაზრების  გათვალისწინებით  შესაძლებელია  არა  ერთი კონკრეტული   მწერლის  ან  პერსონაჟის,  არამედ  მთელი ერის  პორტრეტირება,  მისი ფსიქოტიპის  დადგენა.  გ. ერისთავის  პიესებში, სადაც  ახალ  ეკონომიკურ ურთიერთობათა  პირველი  გამოვლინების  ფონზე   ყველა  მონაწილე   საკუთარ არსს   ენით  მატერიალიზებული  აზრით,  ენაში  დაგროვილი   ინფორმატიულობით  ამჟღავნებს,  შესაძლებელია  მეტ-ნაკლებად სრული წარმოდგენა  შევიქმნათ   ახალ  სოციალ-ეკონომიკურ ფორმაციასთან  შეხვედრისთვის  ქართველთა მოუმზადებლობის  ხარისხზე,  არსებობის ფორმებში მათ უიმედო  ჩარჩენაზე, სწორად მიმართული  ინიციატივობისა  და  აქტიურობის დეფიციტზე,  რომ არაფერი ვთქვათ  ცხოვრების კანონზომიერებათა უცოდინარობით  გამოწვეულ   გულუბრყვილობაზე,  რომლითაც, როგორც წესი,  მხოლოდ   გვერდით მცხოვრები უცხოტომელი  სარგებლობს.    ,,ძუნწის“ მთავარი  პერსონაჟი  კარაპეტ   დაბაღოვი  ასეთი პირდაპირობით  ახასიათებს  დროის  ახალ  ეკონომიკურ  ვექტორს   :  ,,უფულო კაცისთვის არ  არის ცხოვრება  გაჩენილი“.  გ. ერისთავისთვის  პრობლემა   სწორედ   ამ  რეალობის  მისაღებად  აუცილებელი  ალღოიანობისა  და  უნარ-ჩვევების  უქონლობაშია.

   თუმცა  x1x   საუკუნის  ქართული  კრიტიკული რეალიზმის  კიდევ  ერთი  წარმომადგენელი ლ ა ვ  რ ე ნ ტ ი    ა რ დ ა ზ ი ა ნ ი, როგორც  ჟურნალისტი და როგორც მწერალი,   აფიქსირებს  იმ  ცვლილებებს, რომლებიცამ მხრივ საზოგადოებაში  სულ რაღაც  ერთი ათეული წლის მანძილზე  მომხდარა.  ივანე  კერესელიძისეულ  ჟურნალ ,,ცისკრის“  ანტიბატონყმური მესიჯი  იმ  ახალგაზრდებისთვის, რომლებიც  რედაქტორის გარშემო არიან  შემოკრებილნი  (გრ. რჩეულიშვილი,  დ. ჭონქაძე,  ი. ჩიქოვანი) ის უმთავრესო კონტექსტია, რომელიც ლიტერატურული ცხოვრების  განახლებისთვის აუცილებელ წინაპირობად უნდა მივიჩნიოთ, ანუ ეს ის   სასტარტო პოზიციაა, რომელიც ახლებური ხედვისა და შეფასებების საშუალებას იძლევა.   1859 წელს  ჟურნალი აქვეყნებს  ლავრენტი არდაზიანის ლექსს  ,,ფულები“, რომელშიც ფული პრაქტიკულად  სამყაროს   მმართველ  უნივერსალურ ძალადაა  აღიარებული  და  ამასთან  აღიარებული   ე.წ.  ,,ფულის  ენის“  საყოველთაობა.  სწორედ ისე, როგორც ამას  ფ. დოსტოევსკისადმი  მიძღვნილ  ესეში  ,,დოსტოევსკის  შესახებ“ წერდა  ი. ბროდსკი:  ,,მიწასთან,  წყალთან, ჰაერთან  და  ცეცხლთან  ერთად  ფული  მეხუთე  სტიქიაა,  რომლისთვისაც  ანგარიშის  გაწევა  ადამიანს  ყველაზე  ხშირად  უწევს...“ (ბროდსკი, დოსტოევსკის შესახებ,  წელი, გვერდი).  ლავრენტი არდაზიანი, მართალია, ფულებს  ,,უწესოდ  გაჩენილს“,  ,,იუდას სისხლით  სვრილს“, ,,სიმართლის  დამჩაგვრელსა“  და  ,,კაცთ ზნეობის  გამრყვნელს“ უწოდებს, თუმცა  ამასთან  ერთად  აღიარებს  მათ  უნივერსალურ უნარს  თანაბრად  აკეთონ  ბოროტიცა   და კეთილიც.   ეს ფულის  ენის  სწორად  წაკითხვის  გამოვლინებაა. ეკონომიკური კრიტიკა  მუდმივი მოძრაობის, განუწყვეტელი ფლექსიურობის,  ყოვლისმომცველობის  თვალსაზრისით  ხედავს  გარკვეულ  სიახლოვეს  ენასა  და  ფულს  შორის,რასაც  არც   თანამედროვე მწერლები  და  კრიტიკოსები უარყოფენ  (მაგ. იგივე  ბროდსკი,  ბორის გროისი). ბორის გროისი წერს:  ,,ენა, რომლითაც    აპელირებს  დღევანდელი საზოგადოება, როდესაც  სურს  საკუთარ  თავზე ისაუბროს,  ფულის ენაა.  ფული განაპირობებს  სამყაროს  ერთიანობას, ანუ  ასრულებს  ადრე  რელიგიისთვის დაკისრებულ  ფუნქციას  და ა. შ.“  (Гроис, ,  2003:17). შესაძლოა   ფულის  ამ  ახალი სტატუსისა  და  ფულის ენის  ინტუიტიურმა  წვდომამ   უბიძგა  ლავრენტი არდაზიანს  შეექმნა  ტექსტი ადამიანზე, რომელსაც  ქმნის ფული. ეს  სოლომონ ისაკიჩ მეჯღანუაშვილია.  ავტორს აინტერსებს ის  რთული  გზა, რომელიც უნდა გაიაროს სოლომონის სოციალური წარმომავლობისა  და  სასტარტო  მდგომარეობის  მქონე  უსახსრო კაცმა.  ,,ფულის  შოვნისა   და  დაგროვების“  დამაჯერებლად  აღწერილი   პროცესი  მეტყველებს თვით  ლავრენტი არდაზიანის ფინანსურ ჩვევებზე, მის გარკვეულობაზე   იმდროინდელი  (ანუ  X1X  საუკუნის  50-60-იანი წლების  მიჯნა)   ეკონომიკური ცხოვრების პირობებში,  იმათ  ფსიქიკაში,  ვისაც   სოციალური ლიფტის  ერთი საფეხურიდან  მეორეზე, მეორედან კი  სულაც  მესამეზე  განუზრახავს  ასვლა.  არდაზიანის  გმირი,  თუ გავითვალისწინებთ  ფულზე დაფუძნებული  ჩვენი  დღევანდელობის   ფასეულობებს,  ოპტიმიზმს  უფრო  აღძრავს, ვიდრე   პესიმიზმს.  მართლაც, სოლომონის  თავგანწირვა  თვითდამკვიდრებისთვის,  სულიერი და ფიზიკური სიკერპე,   ნებისყოფის  სიმტკიცე,   უკვე  საკმაოდ მდიდარმა  ყველას, და პირველ ყოვლისა, საკუთარი ოჯახის  წევრებს  თავი  კვლავ  ღარიბად  მოაჩვენოს, იმ მიზანდასახულობის დემონსტრირებაა, რომლითაც თავს  იწონებენ  მომდევნო  პერიოდის უმდიდრესი ადამიანები.    ფულის დაგროვება, შემდეგ მისი გაცვლა-გამოცვლა, გასესხება  თუ  ღირებულება   მუდმივ  მოძრაობაშია, რომლის კვალდაკვალ იგება  და  ყალიბდება  თავად    მთავარი  პერსონაჟის   ზეაღმავალი ცხოვრებისეული  ეტაპები, ანუ  ეკონომიკური პოეტიკის    წარმოჩენა   შესაძლებელი  ხდება   ლიტერატურული წაკითხვის საშუალებით.  ამ  პრინციპით   თავის დროზე გაანალიზებულ  იქნა  ჰენრი  ჯეიმსის  შემოქმედება, რომლის ავტორები  იყვნენ  დონალდ  მალი  და  პეგი მაკკორმაკი.   რაც შეეხება  ფულის მიმოქცევის  გავლენას   ადამიანის  არა მარტო მატერიალურ, არამედ  მეტაფიზიკურ არსზე, მალისთვის  ცხადია  ტენდენცია, რომელსაც იგი ასე ახასიათებს  ,,ფული და მისი  გადაქცევა  ცნობიერების  მასალად“.  თუ ამოვალთ  იმ დებულებიდან, რომ  ,,ტექსტები ღია სისტემებია, თუმცა  მათი  ღირებულება  შეზღუდულია“  ლავრენტი არდაზიანის საინტერესო  ნაწარმოებს იმაზე  მეტს  ვერ  მივაწერთ, ვიდრე ის ამის საშუალებას იძლევა, თუმცა ერთი რამ ცხადია, ის  ეგზისტენციალური  გამოცდილება, რომელიც მან თავისი პერსონაჟის ცხოვრების  სახით  წარმოგვიდგინა,   მრავალმხრივ იყო  გასაზიარებელიც და გასაანალიზებელიც, ამის ნაცვლად  ჩვენ სულ ის ეპოზოდი გვახსოვდა, როგორ ცდილობდა გადიდკაცებას  გუშინდელი  ღარიბული ქოხის ბინადარი და როგორ ვერ მოიცილა მან  თავისი  გვარიდან  საძულველი  ბგერათშეთანხმება  ,,ჯღან“.

     დამოწმებანი

აბაშიძე  1893:  აბაშიძე,  ეტიუდები ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, წინასიტყვაობა, თბ. 1893

აკოფაშვილი  1960:    აკოფაშვილი  გ.  ცვლილებები  აზნაურთა  ფენის  მდგომარეობაში  X1X  საუკუნის  1 ნახევრის  აღმოსავლეთ საქართველოში,  მასალები საქართველოს და კავკასიის  ისტორიისათვის, თბ.  1960

ბაქრაძე  2005:  ბაქრაძე  ა.  მეცხრამეტე  საუკუნე,  თხზულებანი  რვა ტომად, ტ. 3, თბ. 2005

ბროდსკი   2009  :  ბროდსკი  ი.  დოსტოევსკის  შესახებ,  ჟ. არილი, #9, 2009

Бразговская   2012:  Бразговская  Е,  Чеслав  Милош:  Язык  как  персонаж, М.2012

Гроис 2003:  Гроис  Б.  Язык  денег, ж.  Художественная  литература,  2003,  №47

Хаиров  2004:  Хаиров  Ш,  Если  есть  бог , то  это  для  меня  язык,  НЛО,  2004 , №67

 

                                       

                                      

სოფლისა და ქალაქის დისპროპორციული განვითარების თემა ილია ჭავჭავაძის პუბლიცისტიკასა და პროზაში

ნონა კუპრეიშვილი, ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, შოთა რუსთაველის ლიტერატურის ინსტიტუტის უფროსი მეცნიერ-თანამშრომელი



 ეკონომიკური აზრის ისტორიაში ქალაქი და სოფელი ურთიერთ- დაპირისპირებულ ცნებებად მოიაზრება. ეს ანტაგონიზმი ძირითადად სოფლის მოსახლეობის ხარჯზე მიმდინარე ურბანიზაციის პროცესითაა განპირობებული. ჩვენი ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების თავისებურებებთან ამ საყოველთაო მოვლენას ილია ასე აკავშირებს: `ჩვენებური ქალაქები არავითარ შემწეობას არ აძლევენ ჩვენს ქვეყანას, რადგანაც იგინი უფრო მჭამელნი არიან, ვიდრე მომცემნი რისამე. ჩვენს საქართველოში არც ერთი იმისთანა ქალაქი არ გვეგულება, რომ თითონ აკეთებდეს რასმე და ამდიდრებდეს ქვეყანას ან ფაბრიკის, ან ქარხნის რისიმე ნაწარმოებითა. დიდი ქალაქები, როგორც, მაგალითებრ, ტფილისია და ქუთაისი, წარმოადგენს მარტო ბაზარს, საცა სოფლის ნაჭირნახულევი და ნაწარმოები საღდება, ისიც დიდი ვაი-ვაგლახითა და გაჭირებით... პატარა ქალაქები ხომ მარტო ბუდეებად გადაქცეულნი არიან, სადაც თავი მოუყრია ათას წურბელას ვით ქვემძრომსა, საცა ბევრნაირი ჭიაღუა ჰფუსფუსებს, რომ გამოსწოვონ და გამოღრღნან სოფელი. სხვა არა ემუნათება სოფელს რა ჩვენებური ქალაქებისგან...~ (ჭავჭავაძე, 1956: 31).
 კაპიტალისტური წესრიგის დანერგვის პირველივე ეტაპზე სოფელსა და ქალაქს შორის არსებულმა დისპროპორციამ, მართლაც ხელშესახები მასშტაბები შეიძინა. `1865 წლიდან 1897 წლამდე საქართველოს ქალაქების მოსახლეობა 72%-ით გაიზარდა, მთელი მოსახლეობა კი მხოლოდ 40%-ით გადიდდა. მოსახლეობის ზრდის მაღალი ტემპით გამოირჩეოდა თბილისი, რომლის მოქალაქეთა რიცხვი ამ პერიოდში 67 ათასიდან 100 ათასამდე გაიზარდა~ (ბენდიანიშვილი, 1999:147).
 მართალია, ილიას პროზის სიუჟეტური კოლიზიების თემატურ ცენტრად კაპიტალიზმი (ამ მოვლენის ორთოდოქსული მნიშვნელობით) არ ქცეულა, მიუხედავად ამისა, მის პროზაში ერთობ სიმპტომატურად წარმოჩნდა ქართული სოციო-კულტურული გარემოს კონტექსტში ახლად აღმოცენებული დამოკიდებულების მიზეზ-შედეგობრიობა როგორც ქალაქის, ასევე სოფლის მიმართ. იმთავითვე უნდა ითქვას, რომ ერთ-ერთი სერიოზული ბრალდება, რომელიც ილიას მისამართით მის სიცოცხლეშივე გაისმა, სწორედ ამ პრობლემას ეხებოდა. მხედველობაში გვაქვს არჩ. ჯორჯაძის კრიტიკული პათოსით გაჯერებული წერილი `პუბლიცისტი – ილია ჭავჭავაძე~: `ჭავჭავაძის ყურადღებას - წერდა არჩ. ჯორჯაძე – მარტო სოფელი იწვევდა, ამას გასამართლებელი საბუთიც ჰქონდა, რადგან ჩვენი ქვეყანა სოფლური ქვეყანაა. მხოლოდ ავტორს უნდა დაენახა, რომ სოფელთან ერთად იბადება და ისახება იმგვარი ეკონომიკური ნიადაგი, საიდანაც წარმოსდგება სრულებით ახალი და საქართველოში უცნობი ფაქტორი წარმატებისა და მოძრაობისა – აღებ-მიცემობის გაძლიერება, მრეწველობის აღორძინება, ფულის გაბატონება და ამის საშუალებით სოფლის მებატონის ხარისხის ჩამორთმევა და დაქვეითება... ავტორი მარტო სოფლის ცხოვრებას ადევნებს თვალ-ყურს, ქალაქი თავისი რთული აგებულებით აქვს სრულებით მივიწყებული... ჩვენი ავტორი კმაყოფილდება ცხოვრების ცალმხრივი შესწავლით და მასთან არ ასახელებს ძირითადს – წოდებრივ უთანხმოებას...“ (ჯორჯაძე, 1989: 65).
 არის თუ არა სამართლიანი ჯორჯაძისეული საყვედური, თუ მასში, მიუხედავად თვალში საცემი სილოგიზმისა, პოლიტიკური დროის კონიუქტურა იგრძნობა? ქართველი თავადაზნაურობის თვით საუკეთესო წარმომადგენელთა შორის (არჩ. ჯორჯაძე კი სწორედ ასეთი იყო) სოციალისტური იდეების პოპულარობას ილიამ გ. ლასხიშვილისთვის თავის დროზე მიცემული განმარტებით გასცა პასუხი: `თქვენ რომ ოცნებობთ, იმისთანა თანასწორობის, ერთობის და ძმობის, უმაღლესი სამართლიანობის სამეფო ჯერ ძალიან შორს არის არა თუ რუსეთისთვის, არამედ განათლებულ და განვითარებულ ინგლისისა და საფრანგეთისთვისაც...~ (ლასხიშვილი, 1192, 41). თუმცა ილიასეული ეკონომიკური მოძღვრების, ანუ, როგორც თვითონ უწოდებდა, `კაცთა ურთიერთშორის განწყობის~ იდეის დაწუნება, ილიას უტოპისტად გამოცხადება, მაშინაც და მოგვიანებითაც, წოდებრივი უთანხმოების დაუნახაობას, ერთგვარ სოციალურ ენთროპიას და კულტურულად ტრანსფორმირებული ქალაქის პროლეტარიზაციის იგნორირებას დაეფუძნა.
 ის, რომ ილია უნდობლობით აღიქვამს ქალაქს და, პირველ რიგში, თბილისს, მის პუბლიცისტიკასა და მხატვრულ პროზაშიც გარკვეული თანმიმდევრობით იკვეთება. თუმცა `მგზავრის წერილებში~, `გლახის ნაამბობში~, `კაცია-ადამიანში~, `სარჩობელაზედ~, დაუმთავრებელ მოთხრობებში `დიამბეგობა~ და `უცნაური ამბავი~ ავტორის მიერ ქალაქური ყოფისადმი გამჟღავნებული დამოკიდებულება ვერ იქნება ბოლომდე გასაგები და სრულად არგუმენტირებული სოფლის მეურნეობის, განათლების ქალაქური თვითმმართველობისადმი მიძღვნილი ილიას იმ წერილების გარეშე, რომლებიც მაშინდელი საზოგადოებისთვისაც და ახლაც უაღრესად რეზონანსულნი არიან. [მხედველობაში გვაქვს ილიას თხზულებათა ახალი გამოცემის XIII ტ-ში (ჭავჭავაძე, 2007) გამოქვეყნებული წერილები `ქალაქის თვითმართველობა~, `სად სომხეთი და სად ტფილისის ქალაქი?~, `ქართველებისა და სომხების განსხვავებული ხასიათი და ინტერესი~; `სწავლა-ცოდნა, როგორც მხოლოდ ფულის ხვეჭის საგანი~.]
 ილიას შემოქმედებაში ე.წ. ქალაქური ტექსტის კვლევა ლიტერატურათმცოდნე მ. ხარბედიამ წამოიწყო. მან ყურადღება მიაქცია `კაცია-ადამიანის~ სქოლიოში ჩამოტანილ ავტორისეულ განმარტებას ტფილისის პირველად მნახველისათვის კენჭის გადაყლაპვის სავალდებულო რიტუალის შესრულების შესახებ და თავის გამოკვლევას ასეც უწოდა: `კენჭგადაყლაპული. მასალები ილია ჭავჭავაძის ქალაქური ტექსტისთვის~ (ხარბედია, 2007: 57)“... ილიას პროზაში თბილისური ლექიც ჩანს და ლექის `მარგალიტებიც~, ჰარამხანები და დაცემული ქალები, ჩარჩები და დარბაისელი თბილისელები, სომეხი დიდვაჭრები და ხელმოკლე თავადიშვილები, თუმცა ამის მიუხედავად მის ნაწერებს ნამდვილად ვერ მივიმჩნევ ტიპიური ურბანისტური პროზის ნიმუშებად. ილიას ქალაქი არ უყვარდა“... თუმცა მ. ხარბედია ამ თითქოს ეჭვმიუტანელ სიცხადეში არაერთ მნიშვნელოვან აზრობრივ-ემოციურ ნიუანსს პოულობს. მაგ. `მგზავრის წერილების~, როგორც პირველი ილიასეული ქალაქური ტექსტის, ღირსებად საკუთრივ ქალაქურ ტექსტთან `ჯერ კიდევ ჩანასახში მყოფი `მამულის ტექსტის~ დაკავშირებას მიიჩნევს. მართლაც, რუსი ოფიცრის მიერ მეტროპოლიური ქედმაღლობით `წიტიან ქალაქად~ წოდებული თბილისის `უბრწყინვალეს პეტერბურგთან” შედარება, მისი დამცრობა და გამასხარავება (`აბა, რა ქალაქია თქვენი ქალაქი? ერთი თავიდამ რომ გადააფურთხო, ფურთხი ქალაქის ბოლოს დაეცემა~), მკითხველში უკურეაქციას იწვევს, ერთბაშად ხედვის დიაპაზონს უფართოვებს და ობიექტური თვითშეფასებისკენ უბიძგებს. `იზლერის ბაღი~, რომელიც ზოგადად ცივილიზაციის, კონკრეტულად კი `პეტერბურგული პროგრესის~, სიმბოლოა, მგზავრის მიერ ირონიულადაა აღქმული. თავად რუსი ოფიცრის კომიკური ფიგურა, მისი არაკონტექსტურობა რუსული კულტურის პაროდირებული სახეა. ავტორისეული თხრობის ინტონაცია მხოლოდ მაშინ იცვლება, ასე ვთქვათ, დინჯდება, როდესაც მშობლიურ წიაღში დაბრუნებული მგზავრი აქაური ბუნების ღვიძლ შვილთან, ლელთ ღუნიასთან, იწყებს საუბარს: `ქვეყნის თვალყურმადევარ კაცს~ ილია სწორედ ამ გარემოში პოულობს. თავისუფლებადაკარგულ ქვეყანაში კულტურული პარადიგმების რღვევის მტკივნეული პროცესები უბრალო მოხევის მიერ გონივრულადაა აღქმული. ავტორმა კი, როგორც ვიცით, სწორედ ამ პერსონაჟის მიერ დეკლარირებული იდეები აქცია თავისი მომავალი მოღვაწეობის ძირითად ორიენტირებად.
 ქალაქური ყოფის სირთულით გამოწვეული ზნეობრივი პრობლემები ილიას ადრინდელი პროზის მნიშვნელოვანი რეცეპტორებია. სწორედ აქ წახდება საბოლოოდ და ფუქსავატურ ცხოვრებას იწყებს “გლახის ნაამბობის” დათიკო; არანაკლებ ირყვნება სულიერად და ფიზიკურად გაბრიელის სათაყვანებელი თამრო, რომელიც საკუთარ თავს `ავლაბრის უნამუსოს~ უწოდებს; ქალაქის ქუჩებში დროშკით გასეირნებაზე ამყარებს იმედებს ბუზმენტიანი ჩოხით მორთულ-მოკაზმული, საპატარძლოს მაძიებელი ყმაწვილი ლუარსაბი, რომელსაც ამ ცდამ თუ არ გაუმართლა, მზადაა ამავე ქალაქში კარგად აპრობირებული, კეთილდღეობისა და გამდიდრების უტყუარი ხერხი – სომხის ქალის ცოლად შერთვა – გამოიყენოს (გაღარიბებული ქართველი თავადაზნაურობა ხშირად მიმართავდა ამ საშუალებას. მაგ. ივანე მაჩაბლის მამა, რომელსაც მამულების განიავების გამო მეტსახელად `პრადალას~ უწოდებდნენ, სომეხი დაბაღის ქალზე იყო დაქორწინებული).
 ტფილისისადმი ერთგვარი შიშისა და მოწიწების განცდის თვალსაზრისით, ერთი შეხედვით, ერთმანეთს ემსგავსებიან ლუარსაბის დარეჯანი და პეტრე, ილიას შედარებით გვიანდელი მოთხრობიდან `სარჩობელაზედ~. თუმცა ეს მსგავსება ზედაპირული ხასიათისაა. დარეჯანისთვის, ისევე როგორც, მისი მეუღლისათვის, ტფილისი თავისი საოცრებებით, მაინც სამყაროს ცენტრია(ხარბედია,2005:49). მაშინ, როდესაც მეურვე პეტრე მშობლიურ ქალაქს დაუფარავი უნდობლობით ეკიდება. სწორედ ამ უნდობლობის გენეზისი შეისწავლა მ. კვაჭანტირაძემ თავის წერილში `ვინ არის პეტრე?~ და პერსონაჟის ფიქრისა და ფიზიკური მყოფობის სემიოლოგიური სივრცე დასაზღვრა. მ.კვაჭანტირაძე საინტერესო რაკურსით წარმოაჩენს პეტრეს ქალაქთან გაუცხოების თემას: “სოციალური გაუცხოების (ქალაქელებმა მასხრად არ ამიგდონო - აი, რისი ეშინია პეტრეს) ხარისხზე მეტყველებს პეტრეს განუწყვეტელი შიშიც, ქალაქელების დასაცინი არ შეიქნეს... ამ შიშითა და გაუცხოებით პეტრემ მხოლოდ ქალაქი/სოფლის რადიკარულ დაპირისპირებაზე კი არ მიგვითითებს, არამედ განსხვავებულ სოციო-კულტურულ გარემოსთან შეგუების უუნარობაზე, მასთან ადაპტირების სურვილის არქონაზე... (კვაჭანტირაძე, 2009:123). გამოდის, რომ ილიას მიერ გამუდმებით აქცენტირებული ცნობიერების ტრანსფორმაციის ნიადაგზე აღმოცენებული აქტიური ხასიათის იდეა, ქალაქთან მართებულად ადაპტირების საკითხს უშუალოდ უკავშირდება. სწორედ ნების უქონლობა, ხასიათის სიმყიფე (როგორც მ.კვაჭანტირაძე აღნიშნავს, პეტრეს ვერ გადაუწყვეტია დასაძინებლად წავიდეს თუ მახათის მთისკენ გაეშუროს), უცოდინარობა (პეტრემ წერა-კითხვა არ იცის), არ აძლევს ილიას ამ პერსონაჟს საკუთარი კომპლექსების და ახალ კულტურულ არეალში აღმოცენებული დაბრკოლებების დაძლევის საშუალებას.
 რაც შეეხება ილიას დაუმთავრებელ მოთხრობებს და ვარიანტებს, მაგალითად, ფრაგმენტში, სათაურით `დიამბეგობა~ ქართველი ჟორჟ დიურუას (ცხადია, შორეული ანალოგიით) კარიერისტული მისწრაფებებია გადმოცემული. უცნაურია, რომ გუბერნიის `პრავლენიის~ დიამბეგს, ბეჟან ბეჟანის ძე კალმახელიძეს, ეროვნებით სომეხი მფარველი, ავეტიკ პერანგოვი, ჰყავს. ქალაქის მორალურ – ზნეობრივ ატმოსფეროზე მეტყველებს როგორც კალმახელიძის `ერთგულება~ იმისადმი, ვინც მას ცხოვრების გზა გაუკაფა, ასევე პერანგოვის თვითრწმენა: კალმახელიძე ვერ მიღალატებს, რადგან ქართველი ამ მხრივადაც ყოვლად უსაფრთხო არისო. იგივე ქალაქი არც ვიზუალურადაა მიმზიდველი. ამ ფაქტზე მ.ხარბედიაც ამახვილებს ყურადღებას. ჩვენ მხოლოდ დავსძენდით: მტვრიანი, ჭუჭყიანი, თითქოს გავერანებული გარემო კონკრეტულ სოციო-კულტურულ სივრცესთან არა მარტო მწერლის დამოკიდებულებას გამოხატავს, არამედ თავად ქალაქელთა სულიერი მდგომარეობასაც ავლენს.
 ყურადღებას იქცევს კიდევ ერთი დაუმთავრებელი მოთხრობა `უცნაური ამბავი~, რომლისთვისაც ყურადღება ილიალოგმა მ. ნინიძემ მიმაქცევინა და რომელიც მწერლის ოცტომეულის II ტომშია შეტანილი. მასში თავად ამირინდო დებედაძისა და მისი მეუღლის, სალომეს, ოჯახური ისტორიის მხოლოდ მცირე ნაწილია წარმოდგენილი. აი, როგორ ხსნის ავტორი პერსონაჟთა ქალაქში ჩაუსვლელობის მიზეზს: “...თავადი ამირინდო დებედაძე და მისი მეუღლე სალომე სულ მუდამ სოფლად სცხოვრობდნენ. ძალიან გაჭირებული საქმე უნდა ასჩენოდათ, რომ ამირინდოს გაებედნა ქალაქში ჩასვლა. ქალაქი ჭირივით ეჯავრებოდა და ხშირად იტყოდა. ხომ ჩვენი ქალაქია, მაგრამ იქ გული არ მიდგება, თითქო ჩვენები აბარგებულან და გახიზნულან და სხვები დასახლებულანო. გული გულს აღარ ეკარება და სურვილი სურვილსო. ლეჩაქი რა არის, ლეჩაქიც კი ვეღარსად დაგინახავს, თითქო ნამუსთან ერთად ისიც მოუხდიათ და გადაუგდიათო...’’ (ჭავჭავაძე, 1956,54). თანდათან იკვეთება ახლადფეხადგმული კაპიტალისტური ეთიკით შელახული ქალაქის მორალურ-ზნეობრივი სახე, რომელიც ამ და სხვა მიზეზითაც ილიასთვის ამ ეტაპზე გაუცხოებული დარჩენილა.
 ყოველივე ზემოთქმულიდან შესაძლებელია გარკვეული სიფრთხილით შემდეგი დასკვნა გამოვიტანოთ. ილიას ქალაქი არა ახირებულად სძულს, არამედ სრულიად კონკრეტული მიზეზების ერთობლიობის გამო არ ჩქარობს მის მიღებას, მათ შორის ქართველთა ხასიათში გამოკვეთილი ქალაქური ცხოვრების, როგორც სამოქალაქო თანაარსებობის რთული ფორმის, მიუღებლობის მიზეზითაც; გარდა ამისა, ილიასთვის ქალაქი უცხოტომელთა (სპარსელთა და სომეხთა) მიერ ათვისებული საარსებო სივრცე, ასე ვთქვათ. მიტაცებული ქალაქია, რომლის გამოხსნა განსაკუთრებულ მომზადებას საჭიროებს. თუ ყურადღებით წავიკითხავთ ი. გოგებაშვილის წიგნს `სიმართლე ტფილისის შესახებ~ (Гогебашвили 1894: 17), რომელიც საბჭოთა პერიოდში აკრძალული იყო და ე.წ. სპეცფონდებში ინახებოდა, ამასთან, ყურადღებით გავეცნობით ილიას წერილებს ქალაქის თვითმართველობაში შექმნილი მდგომარეობის გამოც (ჭავჭავაძე 2007,300;338) მივხდებით, რომ მაშინდელი საზოგადოებრივი ცხოვრების ეს სფერო, მუდმივად მიჩქმალული ან ტენდენციურად ინტერპრეტირებული, ,,თერგდალეულთა~ მოღვაწეობის ყველაზე რთული სფერო იყო. ტფილისი, ფაქტობრივად მ. ჯავახიშვილის რომანის `ქალის ტვირთის~ ერთ-ერთი პერსონაჟის დეფინიციით, “წართმეულ ქალაქად~ ითვლებოდა (სხვათა შორის, თბილისი ,,ეთნიური სუმბურის~ სიმბოლოდ XX საუკუნის 20-იან წლებშიც რჩება) და ამ ფაქტს, რაც განსაკუთრებით საშიში იყო, სწორედ ეკონომიკური სარჩული ანიჭებდა ლეგიტიმურობას. არიდებდა რა თავს ქალაქურ ყოფას, ჩვენი თავადაზნაურობა თუ გლეხობის გარკვეული ნაწილი, სამოქალაქო საზოგადოების შექმნის აუცილებელ პირობებსაც სპობდა. დასავლეთის ისტორიულ ანალოგებთან, ევროპულ ღირებულებებთან ჩვენი დამოკიდებულების კონტექსტში გაიაზრებს სოფლისა და ქალაქის როლს პროფ. კ. კაციტაძე წერილში `ქართული საზოგადოება და თანამედროვე გამოწვევები~. ავტორი აგრარული და ინდუსტრიული ევროპული ქვეყნების განვითარების სხვადასხვა დონეზე ამახვილებს ყურადღებას. მისთვის, ერთი მხრივ, ესპანეთ-პორტუგალიის (როგორც აგრარული ქვეყნების) და, მეორე მხრივ, ინგლის – ჰოლანდიის (როგორც ინდუსტრიული ქვეყნების) მაგალითმა ცხადყო სოციო – კულტურული სისტემის (ფეოდალიზმის კაპიტალიზმით) დროულად შეცვლის მნიშვნელობა. მაგ. ჰოლანდიას `პოლიტიკურ ორგანიზაციაში ჰქონდა რაღაც ისეთი, რაც ჩვენ არ გვქონდა და ამ რაღაცამ ყველაფერი განსაზღვრა. მათი საზოგადოება სამოქალაქო ხასიათის იყო. `სამოქალაქო უზოგადესი აზრით, გულისხმობს ისეთ სოციუმს, რომლის ცხოვრებაშიც გადამწყვეტ როლს ქალაქი და, შესაბამისად, ინდუსტრია თამაშობს... თუმცა ინდუსტრიალურ საზოგადოებაზე გადასვლა სრულიად არ ნიშნავს აგრარულ სექტორზე უარის თქმას. მეტიც, მანქანური ტექნიკის დანერგვის წყალობით იგი ინტენსიურად ვითარდება... (კაციტაძე, 2007: 12) ჩვენთან კი ამ ქვეთავის შესავალ ნაწილში წარმოდგენილ ილიას წერილს თუ გავიხსენებთ, ძირითადად სოფლის ხარჯზე მცხოვრები ქალაქები არსებობდა. ამასთან მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს ქალაქის მმართველობის წესიც, რომელიც ხელმძღვანელ პირთა არჩევითობას და ანგარიშვალდებულებას ითვალისწინებს. ჩვენ კი პრობლემები გვქონდა, როგორც სოციო-კულტურული გარემოს სტაგნაციის, ისე ქალაქის მმართველობის მხრივ, სადაც გარკვეული პერიოდის მანძილზე, ქართველებს ხელი საერთოდ არ მიუწვდებოდათ. სამხედრო – ფეოდალური საზოგადოების სულისკვეთება ჩვენში ასე მკვეთრად ვერ დაუპირისპირდა სამოქალაქოს, რამაც (ცხადია, მეტროპოლიის მანიპულირებითაც) საზოგადოებრივ გარდაქმნათა ტემპის თვალსაზრისით ,სასურველი შედეგები ვერ მოგვცა. არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ინგლისელთა და ჰოლანდიელთა მიმართება სამყაროსადმი შრომას ეყრდნობოდა. კ. კაციტაძე ამ ცნებასთან დაკავშირებით საგულისხმო განმარტებას გვაწვდის: “შრომა და წარმოება არ გულისხმობს მხოლოდ საქონლის მასობრივ წარმოებას სათანადო ფინანსური საშუალებების (კაპიტალის) მოზიდვის გზით და მისი შემდგომი რეალიზაციის მიზნით. შრომის არსი უფრო ძირეულია და გულისხმობს საკუთარი თავისადმი ახალი მოთხოვნების წარდგენასა და ორგანიზაციის ახალ კულტურას. საბოლოო ჯამში ეს იგივეა, რაც საკუთარი თავის ხელახლა ჩამოყალიბება~ (კაციტაძე, 2007: 13). ნათელი ხდება, რომ ინდუსტრიული საზოგადოება, ქალაქური ცხოვრების წესი მატერიალური და სულიერი რესურსების მობილიზებას მოითხოვს. ილია კარგად გრძნობდა გადასაჭრელი პრობლემების კომპლექსურობასა და ურთიერთდამოკიდებულებას. მას უნდოდა ეს ცოდნა საზოგადოებისთვის მიეწოდებინა, რაც დიდი და მნიშვნელოვანი ამოცანა იყო. გაირკვა, რომ მსგავსი ამოცანის გადაჭრას არა ერთი ადამიანის, არამედ რამდენიმე თაობის ძალისხმევა სჭირდებოდა.
   ბატონყმობის გაუქმების წინა წლებში, და შემდეგაც, ილიას მიერ მთელი სიმწვავით დასმული გლეხთა მიწიანად განთავისუფლების საკითხი რამდენიმე მიმართულებით შეიძლება განვიხილოთ: ა) მატერიალური დოვლათის რეალურად შემქმნელი სუბიექტის სტატუსის შეცვლა ანუ გლეხის მესაკუთრედ გადაქცევა ბ) გლეხისა და ბატონის, უფრო სწორად ნაყმევისა და ნაბატონარის არა მოსისხლე კლასებად, არამედ კანონით რეგულირებულ უფლება-მოვალეობათა საშუალებაზე გამიჯნულ საზოგადოებრივ ფენებად ჩამოყალიბება; გ) ახალი სოციო-კულტურული (ჩვენს შემთხვევაში, ანტიფეოდალური) სისტემის შესაქმნელად ნიადაგის მომზადება; დ) დაქირავებული მუშახელის ფორმირება; დაქირავებული შრომის მნიშვნელობის რაციონალიზება.
 როგორც ცნობილია, საქართველოში ბატონყმობის გაუქმება (1864 წელი) რუსეთის საიმპერატორო კარზე მიღებული გადაწყვეტილების საფუძველზე განხორციელდა. ეს იყო პოლიტიკურად და ეკონომიკურად დაგვიანებული აქტი. ძნელი წარმოსადგენია, რომ სწორედ მაშინ, როდესაც იმპერატორი ალექსანდრე მეორე გაუბედაობას იჩენდა და ე.წ. საგლეხო რეფორმის მიღებას აჭიანურებდა, ლონდონში პირველი მეტროპოლიტენი გაიხსნა. წინააღმდეგობები რუსეთის იმპერიის სოციალურ კონტექსტში სამი ძირითადი ტენდენციის ფონზე მწიფდებოდა: ა) მეფის მიერ გამჟღავნებული რეფორმაციის სურვილი; ბ) მსხვილ მემამულეთა პროტესტი რეფორმის მიმართ; გ) რევოლუციონერთა მარგინალური ჯგუფების მიერ ჩამოყალიბებული და იდეოლოგიზებული ტაქტიკა, რომლის უახლოესი მიზანი საზოგადოებრივი ცხოვრების უკიდურესი რადიკალიზაცია იყო.
 ვინც კულტურის ტიპოლოგიით ნაკარნახევ დაკვირვებებს ყველაზე მყარ არგუმენტად მიიჩნევს, კიდევ ერთი გარემოების გათვალისწინება მოუწევს. ესაა გერცენისა და ინგლისში გამოქვეყნებული მისი ჟურნალ `კოლოკოლის~ არა მარტო ანტიბატონყმური, არამედ ანტიიმპერიული მესიჯის რეზონანსი, რომელიც ილიასთვის არანაკლებ მნიშვნელოვანი და საყურადღებო იქნებოდა, ვიდრე ყბადაღებული დობროლუბოვ-ბელინსკის პოლემიკური წერილები ან ჩერნიშევსკის რომანი `რა ვაკეთოთ?~. ისიც რეალობაა, რომ ილიას, რეფორმასთან დამოკიდებულების თვალსაზრისით, პირადი გამოცდილება გააჩნდა, დაწყებული ყვარლის გლეხების განთავისუფლებით (ყვარელში, ილიას ნამოურავალ ნოშრევან ჯაფარიძის ინფორმაციით, `ილიასგან ნაყმევებს ნაჩუქარი ჰქონდათ ნადელები, ვენახები და სამოსახლოები...~ – ანდრონიკაშვილი, 1940:38) და დამთავრებული საგურამოს მეურნეობის წარმოებით, რომლის განუყოფელ ნაწილად არტურ ლაისტი ილიას მიერ ევროპიდან გამოწერილ და მალევე ხმარებიდან გამოსულ შრომის ინვენტარებს წარმოგვიდგენს (ლაისტი, 1924: 33). რეფორმამდელი გლეხი, შუა საუკუნეების პირობებში ჩაყენებული, მიწასთან თუ ქარხანასთან მიბმული მონა, შრომისუუნარო, უმოქმედო და უინიციატივოა. ბუნებრივია, მისით მანიპულირება ბევრად უფრო ადვილი იყო, ვიდრე პერსონალიზებული, ანუ როგორც ილია იტყოდა, `თვალახელილი~ ადამიანისა. ყველაფერთან ერთად, ფაქტობრივად, გაუნათლებელი და, რაც მთავარია, მონობას შეჩვეული გლეხი ფინანსურადაც მომგებიანი იყო, რადგან მისი გამოყენება დამატებით ხარჯებს არ მოითხოვდა. დაახლოებით ასეთივე მდგომარეობა იყო საქართველოშიც, მხოლოდ, თუ შეიძლება ასე ითქვას, `ქართული შტრიხების~ დამატებით. 1865 წელს შექმნილ სოციალურ პიესაში `გლეხთა განთავისუფლების პირველ – დროების სცენები~ სახეზეა 1864 წლის რეფორმაზე ორივე სუბიექტის, მებატონეებისა და ნაყმევების, ქართული რეაქცია. :”მეფე ერეკლესდროინდელი, თორმეტი მეფეთ-მეფის ბეჭდით და თვით ხონთქრის ხელით გამაგრებული არარსებული ოქმით მიწაზე საკუთრების დაჩემება; სიბრიყვე და ფარისევლობა (თუმცა ეგ სიკეთე სხვა შემთხვევაშიც უხვად იყო წარმოდგენილი); ნაბატონარის ქვრივის მიერ `წყევლითა და ქოქით~ სოფლის აკლება; საკუთარი ნაყმევის უცნაური `მფარველობა – `აზიზად მყავს გაზრდილი, მაგას ერთი ორმოცი – სამოციოდე რუსის წკეპლა ჭირადაც და ლხინადაც თავისუფლად ეყოფა. რა ვქნა? ჩემი გაზრდილია მაინც მებრალება... ეს კია რუსს უნდა დააკვრევინო როზგები, თორემ ქართველი, ხომ მოგეხსენებათ მაგისთანებში ქალაჩუნა არის, ისე ვერ დაკრავს, როგორც ზაკონი და კანონია...” და, რაც მთავარია, ბატონყმობის მამაშვილური ხასიათის აქცენტირება. მებატონე: `გაუყრელს ვერავინ გაჰყრის~; ნაყმევი : `შენი ჭირი მენა ვარ, ჩემი ლხინი შენა ხარ, გულს როგორ ავიყრი... ორი დღის მიწისათვის შენ დაგკარგავ?! ამ ფარატინას ჩვენს სიყვარულს როგორ დავარღვევინებ?~; ორივე ერთად: `წამო, ერთი ჩვენ კაკალ ქვეშ ჩავსხდეთ და ერთი კიდე ხელახლათ დავიძახოთ მე და შენ: `ბატონისა ვარ ლაღი ყმა, მტერო, არ შეგეპოვები~ – თქო და სხვამ რაც უნდა თქვას~ , _ ჭავჭავაძე, 1957:397-404). საგულისხმოა, რომ მონური სილაღე ამ კონტექსტში სრულყოფილი არსებობის იმიტაციად წარმოგვიდგება. ცხადია, ერთი მხრივ, ამგვარი აგრესიული კონსერვატიზმითა და მეორე მხრივ, უსახური ლოიალობით ყოველდღიურ ცხოვრებაში იმ პოზიტივის რეალიზებაც შეუძლებელი გახდებოდა, რაც ზემოაღნიშნულ რეფორმას, მიუხედავად ყველაფრისა, მაინც ახლდა.

ლიტერატურა:

ანდრონიკაშვილი 2007: ანდრონიკაშვილი ზ. მამულის დაბადება ლიტერატურის სულიდან; კრ. `ილია ჭავჭავაძე-170~, თბ. 2007.

გაბაშვილი 1956: გაბაშვილი რ. მოგონებანი, მიუნჰენი, 1956.

გოგიჩაიშვილი 1972: გოგიჩაიშვილი ფ. წერილები, თბ. 1972.

ვაჟა-ფშაველა 1964: ვაჟა-ფშაველა, თხზ. სრ. კრებული ათ ტომად, ტ.VII, თბ. 1964.

კაკაბაძე, 2008: კაკაბაძე გ. რუსული იდეა, ჟურნ. `ცხელი შოკოლადი~, ლიტერატურა 2008, #12.

კანკავა 2005: კანკავა გ. ქართველის მგზავრობა ცოდნისა და მოკეთის საძიებლად, _ უმოკლესი გზა შინისაკენ, ჟურნ. `სჯანი~, #6, 2005. 

კალანდარიშვილი 2007: კალანდარიშვილი გ. კრიტიკული დისკურსისა და მხატვრული ხედვის კრიტიკა ი. ჭავჭავაძის შემოქმედებაში, სამეც. კრებ. _ `ილია ჭავჭავაძე და მისი ეპოქა~, თბ., 2007.

კაციტაძე 2007: კაციტაძე კ. ქართული საზოგადოება და თანამედროვე გამოწვევები, თბ., 2007.

კიკაჩეიშვილი 2007: კიკაჩეიშვილი თ. არაორგანულ ბუნებასთან ილია ჭავჭავაძის დამოკიდებულებისათვის, კრ. `ილია ჭავჭავაძე-170~ თბ. 2007.

კიკნაძე 2007: კიკნაძე ზ. ილია ჭავჭავაძის სიმბოლური აზროვნებისათვის; კრ. `ილია ჭავჭავაძე-170~ თბ. 2007.

კვაჭანტირაძე 2011: კვაჭანტირაძე მ. ვინ არის პეტრე? კრ. `ილია ჭავჭავაძე გლობალიზაციის სათავეებთან~, თბ., 2011.

ლაისტი 1923: ლაისტი ა. საქართველოს გული, ტფ. 1923.

ლასხიშვილი 1992: ლასხიშვილი გ. მემუარები, თბ. 1992.

ნიკოლაძე 1930-32: ნიკოლაძე ნ. რჩ. ნაწერები, ტ. II. თბ. 1930-32.

ნინიძე 2007: ნინიძე მ. სხვის დახლთან მდგომი ერი, ჟურნ. ფუძე, #7, 2007.

ტაბიძე 1985: ტაბიძე ტ. ლექსები, პოემები, პროზა, წერილები, თბ. 1985.

ფირალიშვილი 2007: ფირალიშვილი ზ. ილია _ ისტორიული კონტექსტი და პიროვნება; კრ. `ილია ჭავჭავაძე-170~, თბ. 2007.

ქიქოძე 2003: ქიქოძე გ. პატარა ერის ხვედრი (პუბლიცისტიკა), თბ. 2003.

ყორანაშვილი 2008: ყორანაშვილი გ. ილიას ფენომენი, თბ. 2008.

ჩაისნერი ო. ორი სამყაროს მგავრ_თერგდალეულთა იდენტობის კონფლიქტი და ეროვნული ცნობიერება; კრ. სეკულარიზაცია, თბ., 2008.

ჩიტაური 2009: ჩიტაური ნ. `ორნაირი სწავლება~ ლიტერატურული ძიებანი 2009.

ჭავჭავაძე 1987: ჭავჭავაძე ი. თხზ. სრ.კრებული ოც ტომად, თბ. 1987.

ჭავჭავაძე 1951: ჭავჭავაძე ი. თხზ. სრ.კრებული ათ ტომად, თბ. 1951.

ჭავჭავაძე 2007: ჭავჭავაძე ი. თხზ. სრ.კრებული, ტ. XIII, პუბლიცისტური წერილები, თბ. 2007.

ჭავჭავაძე 1977: ჭავჭავაძე ი. ორტომეული, თბ. 1977.

ჭავჭავაძე 1956: ჭავჭავაძე ი. თხზ. სრ.კრებული, ტ.VIII, თბ. 1956.

ხარბედია 2007: ხარბედია მ. კენჭგადაყლაპული. მასალები ილია ჭავჭავაძის ქალაქური ტექსტისათვის; კრ. `ილია ჭავჭავაძე-170~. თბ. 2007.

ჯავახიშვილი 1964: ჯავახიშვილი ი. მასალები საქართველოს ეკონომიკური ისტორიისათვის; თბ. 1964.

ჯავახიშვილი 1934: ჯავახიშვილი ი. საქართველოს ეკონომიკური ისტორია; ტფ. 1934.

ჯავახიშვილი 1938:L ჯავახიშვილი ი. ილია ჭავჭავაძე და საქართველოს ისტორია; ტფ. 1938.

ჯავახიშვილი 2001: ჯავახიშვილი მ. წერილები (რ.შიშნიაშვილის რედ.); თბ. 2001.

ჯორჯაძე 1989: ჯორჯაძე ა. რჩეული წერილები, თბ. 1989.

Osteen, 1999: The New Economics Criticism. Studies at the Entersection of literature and Economics., Ed. M.Wodmanse, M.Osteen, London, N.Y. 1999.

Макеев 2002: Макеев M, Договор с дьяволом в условиях становления капитализма в России (Экономическое значение христианской символики у Салтыкова-Щедрина), НЛО, # 58, 2002.

აკაკი წერეთელი და ქართული მწერლობის პროფესიონალიზაციის პროცესი

ნონა კუპრეიშვილი, ფილოლოგიის დოქტორი, შოთა რუსთაველის ლიტერატურის ინსტიტუტის უფროსი მეცნიერ-თანამშრომელი

მრავალრიცხოვან მემუარულ  ჩანაწერებში,  რომლებიც  აკაკი  წერეთელს  ეძღვნება,  არც  ისე  ადვილია  X1X-XX  საუკუნეთა  მიჯნის  სოციო-კულტურულ  ინტერიერში  პოეტის   ობიექტური   პორტრეტის  აღდგენა.  ეს არც  არის  გასაკვირი,  რადგან  არც ერთ  ქართველ  მოღვაწეს, პოეტი   იქნებოდა   ის,  პროზაიკოსი  თუ  პუბლიცისტი   (თუ ყველაფერი ერთად),  არ ღირსებია  ისეთი  საყოველთაო  აღტაცება,  როგორიც   აკაკის.  ვასილ  ამაშუკელის  ცნობილ  ფირზე  აღბეჭდილ  ,,მოგზაურობა  რაჭა-ლეჩხუმში“   (191  წ.)  ჩანს  თაყვანისცემის ისეთი  ხარისხი,  რომლის  ახსნა  მხოლოდ  ნაწილობრივაა   შესაძლებელი.  თუ    კონკრეტიკას  მივყვებით,  სახეზეა    რეალური  და  პოტენციური  მკითხველების  პოეტთან   არნახული   ერთიანობა,  გმირისმაძიებელი  ჩაგრული  და  უუფლებო  საზოგადოების  ეგზალტაცია,   პოეტური  სიტყვის,  შესაბამისად   კი  მწერლობის, მაღალი  ავტორიტეტი,  და  როგორც  ხშირად  ამტკიცებენ   ხოლმე,   ილიასთვის  გადაუხდელი ვალის  გამოსყიდვის  მცდელობაც.  დანარჩენი, როგორც იტყვიან, მეტაფიზიკაა.

      ამ  ყველაფერში  სხვებზე  უკეთ, როგორც  ჩანს,  მაინც  აკაკი იყო  გარკვეული, რაც  დასტურდება  კიდეც   ერთ-ერთი   მემუარისტის,  ივანე იოსელიანის,  მოსაზრებით: ,,პირადი  ბედნიერება  ქვეყანას  მტლად  დაუდო   და  50  წლის  შრომას   არავინ  უფასებს.  რამდენი ახალი საქმე  წამოუწყია  ნახევარი საუკუნის  მანძილზე.  მარტო  ჭიათურის  მარგანეცის  აღმოჩენა  რად  ღირს,  მაგრამ  აქაც  სახელიც  სხვას  დარჩა  და  სახრავიც;  პენსია  აღუთქვეს,  მაგრამ  ფულის  მისაღებად  მისულს  სამი  თითის  კომბინაცია  აჩვენეს;  მაშ,  ვის  უნდა  ვუმადლოდე,  რომ  დღემდე  შემრჩენია  სიცოცხლე  და  შრომის  სურვილი   -ჰკითხულობს  პოეტი  და  თვითონვე  უპასუხებს:  ხალხს,  უბრალო  ხალხს,  რომელმაც  უკრიტიკოდ  მიმიღო“.

             ხალხის  ისტორიის  სუბიექტად  წარმოჩენა,  მისი  სახელით  აპელირება, რასაც   აკაკი  ხშირად  მიმართავდა, ისევე,  როგორც ხალხის  გენიის  გადაჭარბებული  შეფასება,  იმ  გარდამავალი  ეპოქის  გამოძახილი იყო,  რომელშიც  პოეტი  ცხოვრობდა.  სწორედ  ამ  ეპოქამ  მოამწიფა  და  შეუქცევადი  გახადა   ჯერ  დასავლეთ,  შემდეგ  კი  აღმოსავლეთ  ევროპაში  ლამის  საყოველთაო  ფსიქოზად  ქცეული  იდეოლოგიურად  კარგად  შეფუთული სოციალური  რევანშის  იდეა, აქედან გამომდინარე  ყველა  შედეგითურთ.  თუმცა ეს  არ  იყო ერთადერთი სიახლე.  აკაკის  მოღვაწეობის  პერიოდი,  რომელსაც    საფუძვლიანად   უწოდებენ   როგორც ,,დიდი რეფორმების“,  ასევე  ტერორიზმის  ზრდისა  და  რევოლუციური  პროტესტის ღიად  გამოხატვის  ხანას,  ყურადღებას  ,,პროფესიების  წარმოქმნითაც“  იქცევს.  ამ  მოვლენამ  კი   სერიოზულად  შეცვალა  მწერლობის, როგორც  პროფესიისა  და  თავად  მწერლის   სტატუსი.  თავის  ხანგრძლივ  და  რთულ   შემოქმედებით  გზაზე  აკაკიმ  არა მარტო  აქტიური მონაწილეობა მიიღო  ქართული  ლიტერატურისა  და კულტურის  გარდაქმნაში,  არამედ   შეძლო ერთ-ერთი  პირველი პროფესიონალი მწერლის სახელის  დამკვიდრებაც,   რაც   ჩვენი საზოგადოების  განვითარების  მთელ  რიგ  თავისებურებათა  გათვალისწინებით,   სერიოზულ    სირთულეს  წარმოადგენდა.

    მკვლევართა  ის  ჯგუფი, რომელიც  ეკონომიკურ  კრიტიკას  ლიტერატურული  კვლევების ახალ  და  პერსპექტიულ  მიმართულებად  მიიჩნევს,  ტერმინ  ,,პროფესიონალიზმს“, როდესაც   მას  ლიტერატურასთან  მიმართებით  განვიხილავთ,   სამი  სხვადასხვა  მნიშვნელობით    წარმოგვიდგენს: ა)  როგორც  ,,მოწოდებას“; ბ)  როგორც  ფინანსურად  სტაბილურ   საქმიანობას  და  არსებობის   ძირითად  საშუალებას;  გ) როგორც  ავტორის  ხაზგასმულ  პატივისცემას  სიტყვისადმი, ამასთან  კრიტიკოსის  პასუხისმგებლობას   მკითხველის  წინაშე.   ვნახოთ, რამდენად  მიესადაგება  ამგვარი  დიფერენცირება    X1X  საუკუნის  დასასრულისა    და   XX  საუკუნის  დასაწყისის   ქართული  მწერლობის    განვითარების  დინამიკას  და  თვით აკაკის  ამ პროცესებში   მონაწილეობის  სხვადასხვა   ასპექტებს.

   იმისათვის, რომ  მწერალს  ასე  თუ  ისე  ეცხოვრა  თავისი  შრომის  ანაზღაურებით, ბუნებრივია, მხოლოდ მოწოდება  საკმარისი  არ  იყო.  ვერც  ტალანტი,  წარმოსახვის უნარი  თუ  განათლება  ჩაანაცვლებდნენ  იმ  ფინანსურ  მხარდაჭერას, რომელიც მას  მოღვაწეობის საწყის ეტაპზე  მაინც  სჭირდებოდა.   საჭირო  იყო გარკვეული საზოგადოებრივი  ინსტიტუტები ,  რომლებსაც   დასავლეთ  ევროპის  მსგავსად  რუსეთშიც  (თუმცა, როგორც ყოველთვის,  ნელი  ტემპით  და  დაგვიანებით) ეყრებოდა  საფუძველი.  აქ,  როგორც უილიამ  ტოდი  თავის  უაღრესად  საგულისხმო  წერილში  ,,დოსტოევსკი, როგორც  პროფესიონალი მწერალი:  პროფესია,  საქმიანობა,  ეთიკა“  (НЛО,  2002, 149)  აღნიშნავს, X1X    საუკუნის 20-30-იან  წლებში  ასე  თუ  ისე  მაინც ,,იწყება  მოძრაობა  არისტოკრატული  სალონებიდან  და  სტუდენტური  წრეებიდან  ბაზრისკენ,  ხოლო  კრიტიკა,  რომელსაც  უნდა  წარემართა  მკითხველთა  დამოკიდებულება,  ჯერ  არ  იყო  ჩამოყალიბებული“. ჩვენს   რეალობასთან   მიმართებით,დაუმატეთ   ყოველივე   ამას  საზოგადოების   სრული  დეზორიენტაცია,   თანდათანობით  ძალის  მომკრები  გამარუსებელი  პოლიტიკა   და  მართებულად  შეაფასებთ  იმ    მომენტის  ისტორიულობას, რომელსაც, ფაქტობრივად,  ,,სულზე   მოუსწრო“  ,,თერგდალეულთა“  თაობამ  და  რომლის  ერთ-ერთი   ანგარიშგასაწევი   ძალა   აკაკი  წერეთელიც  იყო.  

   საკმაოდ   რთულია  საუბარი   მწერლობის  პროფესიონალიზების პროცესის  თანმიმდევრობასა და  ლოგიკურობაზე  იქ,  სადაც  სერიოზული კულტურული წყვეტა  ხდება -  სწორედ ისეთი, როგორიც   X1X   საუკუნის  დასაწყისის   საქართველოში.  ჩვენი ტექსტოლოგების  საინტერესო  დაკვირვებით  ,,1801 -1837 წლებში   თბილისში  რვა  წიგნი დაბეჭდილა  მხოლოდ.   მიზეზი  ამისა  ის  გახლდათ,  რომ  ქართველობა  იგლოვდა  დაკარგულ  ეროვნულ  თავისუფლებას  და, როგორც  ჩანს,  წიგნისთვის  არ  ეცალა“. ( გაბოძე,  2009,  9).

    ცნობილ  ოჯახებსა  და  ლიტერატურულ  სალონებში  შეკრება,  განუსაზღვრელი  ვადით  საწერი   მაგიდის  უჯრაში  იმთავითვე  გამოსაკეტად   განწირული  ლექს-პოემები,   შემოქმედისა  და  მკითხველის  ურთიერთგაუცხოება  და  მხოლოდღა  განსჯა-საუბარი  მომავლის ლიტერატურაზე -  ეს  ყველაფერი  XY111- X1X   საუკუნეების  პირველი   ნახევრის ქართული საზოგადოების  მოაზროვნე  ნაწილსაც  ახასიათებდა.  ღვთის  პირიდან  გადავარდნილი  ვოლტერის  გამო  შვილთან   უბრად  მყოფი  ქართლ-კახეთის  უკანასკნელი   მეფე  გიორგი X1 ,  ზნეობრივად  და  ინტელექსტუალურად  მთლიანი პიროვნების , ს. დოდაშვილის,  ,,ტფილისის  უწყებათანის  ლიტერატურული  დამატება“,  ერისთავისეულ-კერესელიძესეული  ,,ცისკარი“,  ფრანგული  რომანტიზმით  შთაგონებული   ალექსანდრე  ჭავჭავაძის  ანტისპარსული, ანტიაღმოსავლური   გზავნილი და  ბარათაშვილის იმედიანი:  ,,ლიტერატურა  ჩვენი,  ღვთით,  დღე  და  დღე  შოულობს  ახალთა მოყვარეთა.  მრავალნი  ყმაწვილნი  კაცნი,  მოცლილნი  სამსახურითგან,  მყუდროებაში  და მარტოობაში,  შეეწევიან  მამეულს ენას, რაოდენითა  ძალუძთ...“ -  ამ ,,უგზოობის  წლების“ ნათელი  გამოვლინებებია. ცხადია, არისტოკრატია  მწერლობის   პროფესიად  ქცევის  აუცილებლობის  აღიარებისგან  შორს  იდგა  (ქართველმა  მეფე-პოეტებმა  მწერლობას   საკრალურობა  შესძინეს  - ზ. ანდრონიკაშვილი),  თუმცა  უკვე  50-იანი   წლებიდან  ლიტერატუსათან   ახლოს  მდგომ  გამომცემელთა  და  წიგნის  გამავრცელებელთა  აქტიურობა   პერსპექტივაში  ამ  იდეას  შეუძლებელს  სულაც არ  ხდიდა.  პლ. იოსელიანისა  და  დ. ჩუბინაშვილის  გარდა,  პ.  უმიკაშვილი,  ივ. კერესელიძე, მოგვიანებით   ზ.  ჭიჭინაძე, უშუალოდ  აკაკისთან  დაკავშირებული  ექვთ.  ხელაძე,  ნ.   და   გ. დისამიძეები,  ი. მერკვილაძე,  ძმები ჭილაძეები, მ.  ლაღიძე, ი. მანსვეტაშვილი, კ.  თავართქილაძე,  ა. ღულაძე)  სწორედ ამ  ტიპის   ინიციატივებს, ანუ  მწერლობის    სხვა   განზომილებაში  გადაყვანის, მისი   კომერციალიზების  ტენდენციას  განასახიერებენ.  

     და  მაინც,  ლიტერატურული  შრომისადმი   განსხვავებული  დამოკიდებულება   იწყება  ილიას  მიერ კოზლოვის   ,,შეშლილის“  უხეირო  თარგმანის  გამო   დაწყებული    კონცეპტუალური  კამათით,  რომელსაც  ეპიგრაფად  ბელინსკის ცნობილი  ციტატა  აქვს  წამძღვარებული.  ეს  ის  ბელინსკია, რომელიც  ახალი  რეალისტური  ესთეტიკის შექმნასთან  ერთად,    სერიოზულადაა  დაინტერესებული  მწერლობისა  და კომერციის  ურთიერთობათა  დარეგულირების  პრობლემით. (მაგ.   ბელინსკი  გოგოლთან  და    სენკოვსკის ჟურნალ   ,,Библиотека  для  чтения“-სთან   ერთად  პოლემიზირებას  ეწევა   ვინმე  შევიროვთან,  რომელიც  ლიტერატურული შრომის  ფულადი  ანაზღაურებით   მწერლობას  დაქცევას  უწინასწარმეტყველებს.  მისი  არგუმენტები ასეთია:  ფასიანი ავტორები   შეგნებულად  ხდებიან  მრავალსიტყვიანნი,  ვაჭრობა  დაღუპავს  გემოვნებას,  აზრს, მორალს, დახვეწილობას,  მართალ  კრიტიკას   -  ტოდის   დასახ.  წერილი).  შემთხვევითი  ადამიანებისგან   ლიტერატურული  ველის  გაწმენდა,  მისი  მიზანდასახულობისა  და  პასუხისმგებლობის  გამოკვეთა, რასაც  ილია მოითხოვდა, იყო კიდეც  მწერლობის   პროფესიონალიზებისკენ  გადადგმული  ქმედითი ნაბიჯი.  აკაკიც იწონებდა  ამ  ნოვაციას  და მიუხედავად იმისა, რომ  მის  დამნერგავს  არც ისე ძლიერ  პოეტად მიიჩნევდა, იმავდროულად   ყველაზე  გონიერ ანგარიშგასაწევ  მოღვაწეს  უწოდებდა.

   ალექსანდრე   მეორის  რეფორმების  სასტარტო   ეტაპზე,  1859  წელს,  რუსეთში  ინგლისის  სამეფო  ფონდის  მიბაძვით  იქმნება   თვითმმართველობითი  საქველმოქმედო ორგანიზაცია    ლიტერატურული   ფონდი (აქამდე  ამ  ტიპის ორგანიზაციები  აკრძალული იყო),  რომელიც  სესხების, დახმარებების  და   ძირითადად  შემოწირულობების  ხარჯზე  ეხმარებოდა მწერლებს, მეცნიერებს  და  მათ  ოჯახებს.  ჩვენთან   მეტ-ნაკლებად  მსგავსი ორგანიზაციები  მოგვიანებით  შეიქმნა:  1879 წელს   ,, წერა-კითხვის   გამავრცელებელი   საზოგადოება“   და   1890   წელს  ,,წიგნის   გამომცემელთა   ქართველთა  ამხანაგობა“.  ნათელია  ის  კანონზომიერებაც, რაც  მათ წარმოქმნას  განაპირობებს:  მწერლის   შრომის  სათანადო დაფასება ,  ამასთან   ჟურნალისტიკის, როგორც პროფესიონალური  მწერლობის  კიდევ  ერთი  სახეობის,  შემდგომი  განვითარება, რომლის გარეშე   შეუძლებელია რამდენადმე ადეკვატური  მკითხველთა  აუდიტორიის  შექმნა   და  საგამომცემლო   საქმის   გაფართოება, რაც  თავის  მხრივ  ეფუძნება  საზოგადოების   განათლების  საერთო დონეს  (მაგ. ინგლისში   ნიჭიერების გარდა,  მობილური   და  მზარდი  საზოგადოების  სწორედ  ეს  ატრიბუტები  განაპირობებდა  ჩარლზ  დიკენსის  წიგნების  არნახულ  ტირაჟსაც  და  მათი გავრცელების სისწრაფესაც). მოკლედ, ერთმანეთთან მჭიდროდ  დაკავშირებული  ეს  ტრიადა:  საყოველთაო  განათლება,  ჟურნალისტიკით  თავისუფალი სიტყვის   უფლებების  კულტივირება, წიგნის ბაზრის გაფართოება   ის  სამი  საყრდენი იყო, რომელზედაც  უნდა დაფუძნებულიყო  მწერლობის  პროფესიად გადაქცევა.

     ორი  რამ, რაშიაც   ყველა  თაობის  მკვლევარი  თანხმდება   -  აკაკის    გამორჩეული   მახვილ(გნებავთ, მწარე)სიტყვაობა  და   სახელმწიფო  სამსახურისადმი  სრული უნდობლობაა.  ამ  ორმა  ფაქტორმა, უფრო  ზუსტად  კი,  თავად  პოეტის  თვითშეფასება   რომ  გამოვიყენოთ,   ახირებულობამ,   განაპირობა  მისი  მატერიალური  სივიწროვეც (თვითონ  ,,კნიაზურ  ჯიბეს“ რომ უწოდებდა) და  გარკვეული  თვალსაზრისით, მისივე  ყველა  ტიპის  ტექსტის  როგორც  თემატური, ისე  მხატვრულ-კონცეპტუალური  გადაწყვეტაც. აი, რას ეუბნება  იგი  სამწერლო  მოღვაწეობის  მოსურნე  ერთ  ახალგაზრდას:  ,, ...მთავრობის  სამსახურში  მაინც  არ  შეხვიდე,  სადმე  კერძოდ  მოეწყვე... სამსახური  საზოგადოდ  ღუპავს  კალმის  მუშაკს.  ეგაა  ჩვენი უბედურება,  რომ  უსახსრონი  ვართ  და  ბევრი  საიმედო  ახალგაზრდა  იღუპება  სამსახურის  ჭაობში...“  (მოგონებანი,  1990,  214) 

     ბატონყმობის  რეფორმირების პერიოდში  (იქ  ჩრდილოეთში უკვე  გამოცხადდა  მანიფესტით, აქ  ჩვენთან  სადაცაა  უნდა   გახმაურდეს)  რუსეთიდან  ჩამოსულ აკაკის  (1862),  როგორც  თანამედროვენი  ირწმუნებიან,   სახელმწიფო  დაწესებულებებში  სამსახურს  სთავაზობენ,    თუმცა  ახალგაზრდა  თავადიშვილი,  მაშინ  ჯერ კიდევ ბევრისთვის გაურკვეველი  ღირებულებებით,  მოხელეობა- ჩინოვნიკობის    მოძულე  აღმოჩნდება.  ამით  იგი  მის  მომლოდინე   როგორც  ძველი, ისე ახალი  თაობის  წარმომადგენლებს  გააწბილებს.  თუ  რატომ  ძველებს  -  ადვილი  გასაგებია.  თავადაზნაურობას,  რომელსაც  არ  ეთმობა  საკუთარი  პროვილეგიები  (სხვათა  შორის,  ეს  თვისება  თავად პოეტსაც ახასიათებდა  და ამაზე  ქვემოთ  ვისაუბრებთ),   აკაკის  პოეტობა, ანუ   მესტვირეობა  მაღალი ფენის  წარმომადგენლისთვის  სათაკილო,  შეურაცხმყოფელ  საქმედ  მიაჩნია  და  არსებული ვითარების  გამოსწორებას  იმედოვნებს.  გავიხსენოთ თუნდაც  თავად  კონსტანტინე  აბაშიძის  ცნობილი  წერილი  აკაკის  მამის,  როსტომ  წერეთლისადი:  ,,ძმაო  როსტომ!   შენი  შვილი  რომ  რუსეთიდან  დაბრუნდა,  ჩვენ  ყველა  სიხარულით   მივეგებეთ:  გვეგონა,  რომ  ოჯახს  ფეხზე   დააყენებდა   და   ჩვენც, მისიანებს,  გვარგებდა, მაგრამ  მის  ნაცვლად,  რომ  სამსახურში  შესულიყო  და  წინ  ბიჯი  წაედგა,  ან  ადვოკატობით  სხვებსავით  მოეხვეჭა  რამე,  ეგ  დალოცვილი  მესტვირეობას  გამოუდგა  და  ლანძღვით  ქვეყანა  გადაიკიდა...აქ  იმერეთია.... მაგრე   ხომ არ  იტყვიან,  ქვეყანა  დასცინის...“  (კვალი , 1893,  #34) .  რაც  შეეხება  ახლებს,  აქ ვითარება  ბევრად  უფრო  რთულია,  რადგან   ყველა  ნიშნით,  გამორჩეული  ნიჭიერებისა  და  მახვილი   გონების  მქონე  აკაკი   თუ  კრონშტადტის  პატიმრებს  შორის   არა  (სტუდენტურ მანიფესტაციაში მონაწილეობის გამო მაშინ, როგორც ვიცით, დააპატიმრეს  ნ.  ნიკოლაძე,  კ. ლორთქიფანიძე,  გ. წერეთელი,  ბ.  ღოღობერიძე  და სხვ.  ილია  გადარჩა იმის  გამო, რომ ამ  დროისთვის  უკვე  სამშობლოში  იყო  გამომგზავრებული)  ილიას  მიერ  დაარსებულ  ,,საქართველოს  მომბის“  გულშემატკივართა  შორის  მაინც  უნდა  ყოფილიყო. თუ  რამ  შეუშალა  ამას  ხელი, გვატყობინებს   პოეტის  ახლობელი  კირილე  ლორთქიფანიძე: მას  შემდეგ, რაც აკაკის  თავისებურად  გაუტრიზავებია   ილიას  ,,ქართველ  სტუდენტების  სიმღერა“  ანუ  მოუხდენია   მისი  პაროდირება, რაც   ,,სიმღერის“ ავტორის  მიერ   ახალი  თაობის  უწმინდესი   ფიცის   ხელყოფად  იქნებოდა აღქმული,   ილია  უარს  აცხადებს  თანამშრომლობაზე: ,,მის  სტატიას, რომ  შემეხვეწოს, არ  დავბეჭდავო, ასე  ანბობს,,,“  ( ლ. ასასთიანი,  ცხოვრება  აკაკი წერეთლისა,  2011,გვ. 43).  აშკარად  ვლინდება   ხასიათის, მეტი რომ არა  ვთქვათ,  თავისებურება  (თვითონ  სიკერპეს რომ უწოდებდა), რომელიც  უბიძგებს  კიდეც  აკაკის    თვითმარგინალიზებით,  ხაზგასმული  განდგომით  ან  სულაც  განსხვავებულად  მოაზროვნე   ჯგუფთან  დროებით  მიკედლებით   გახდეს  შეუცვლელი,   წარმატებას  სხვების დაუხმარებლად  მიაღწიოს, დაიმსახუროს მოუსყიდველი,  პროფესიონალი   მწერლის  სახელი. (მოკლედ, პროცესები ისე ვითარდება, როგორც ი. მეუნარგიას  კითხვარისთვის  დაწერილ აკაკისეულ   თვითდახასიათებაში:  ,,წვრილმანში  უხასიათო,  საფუძვლიანში  მტკიცე“)  შესაძლოა,  სწორედ  ეს  სურვილი   განაპირობებდეს  მის   ნაუცბათევ   და,  როგორც  აღმოჩნდება,  უიღბლო ქორწინებას,   შავი  ქვის  წარმოების  გაშლის  ასევე  წარუმატებელ  მცდელობას,    ხანმოკლე   საგამომცემლო  საქმიანობას  და   სხვ. თუმცა , როგორც  შემოქმედი,  იგი  არასდროს  არ  არის  ხელმოცარული, რადგან  ჟურნალ  ,,ცისკრიდან“  დაწყებული  პუბლიკაციებითა    (ივ.  კერესელიძის  მტკიცებით, აკაკის  ლექსები ჟურნალის დამატებითი ნომრების  ბეჭდვას  აიძულებდა , საბოლოოდ  კი   ხელისმომწერთა  რიცხვს  ამრავლებდა)  და  გაზეთ  ,,დროების“  ფელეტონებით, სახელწოდებით  ,,ცხელ-ცხელი  ამბები“,  ლექსის  მთხზველთა  და  პუბლიცისტთა  შორის  კუთვნილი   (შეიძლება  ითქვას,  შეუცვლელი) ადგილი  აქვს  დაკავებული. პასუხი კითხვაზე,  თუ  რას  აძლევს  მას მოხელეობის უარყოფა და სტაბილური  შემოსავლის გარეშე  ყოფნა, იკითხება   აკაკის  ახლობლის,  ბესარიონ   ღოღობერიძის,   ამ   აღიარებაში:  ,,მაგასთან  ბრძოლა  შეუძლებელია.  რა უნდა  წაართვა  და  რა  უნდა  დააკლო, რომ არა  აბადია  რა?!  ჭამა-სმას  არ  დაგიდევს  და   დასაწოლ-დასახურავს!...  მარტო  ჰყეფს  და  იღრინება!“(ჩემი  თავგადასავალი,  1989, 1 74). ეს კი  შემოქმედებითი დამოუკიდებლობის  მიღწევის  აკაკისეულ  გზაზე   მიგვანიშნებს.

   მართლაც,  თბილისში   ჩამოსული  ახლადდაოჯახებული  აკაკის  მიერ   ,,გაშლილ  ფეხზე“ დაწყებული  ცხოვრება  სულ  მალე  შეუთავსებელი   ხდება   მისსავე   შემოქმედებით  პრინციპებთან.  ზ.  ჭიჭინაძე  აღწერს მეპატრონისთვის ქირის გადაუხდელობის გამო  მობინადრეთა  თვალწინ  ავეჯის   სახელდახელოდ  გატანისა  და  არქიმანდრიტ  გრიგოლ დადიანისგან   ნასესხები   ფულით    ცოლ-შვილის   რუსეთში  გამგზავრებისთანავე,  მრავალოთახიანი  ბინიდან  პოეტის  მოკრძალებულ    ნომერში   გადასვლის  დრამატულ   ეპიზოდს ,   რაც  ქრონიკული  უბინაობითა  და  საბოლოოდ, ქუთაისის  სასტუმრო  ,,კოლხიდის“  მეპატრონის, გიორგი   ჭელიძის,  უანგარო  ჟესტით   ( უფასო  ოთახისა  და  კვების  შეთავაზება)  სრულდება. იმას,  რომ  იმ    პერიოდში   ეს   თანადგომა    აკაკისთვის  არსებობის   ერთადერთი   საშუალებაა  და  ამასთან  მას   გარკვეულწილად  ეჭვიც   ეპარება  ლიტერატურული   შრომით    თავის   გატანის    შესაძლებლობაში,    ადასტურებს  ნიკო   ნიკოლაძის   შემოთავაზებაზე (ატრ გაფლანგოს თავისი ნიჭი,  გახდეს  ფუნქციური ლიტერატორი  და სტატიების საფასურად  თვით  ნიკოლაძის  ჯიბიდან  მიიღოს  თვეში  ხუთი თუმანი),  პოეტის   მიერ  გაცემული  პასუხი. 1869  წელს,  მას  შემდეგ, რაც  გაზეთ  ,,დროების“ რედაქტორად   სერგეი  მესხი  ინიშნება,  ნიკო   ნიკოლაძე   აკაკის  თბილისში  გადმოსვლას  სთავაზობს. რას  ამბობ, იქ როგორღა ვიარსებო... აქ    გიორგი ჭელიძის დაუმადლებელი  ლუკმა  მაინც  მაქვსო   -  პასუხობს  აკაკი.    თუმცა  თავისი  სატირული კალმის ძალას  იგი  ზემოთ  ნახსენები  ,,ცხელ-ცხელი  ამბებისა“  და    გრ. ორბელიანისადმი  მიძღვნილი წერილით ,,ახმედ-ფაშა  კახაბერით“,  ლექსებით ,,ფარშავანგითა“    და  ,,ხარაბუზა  ღენერალით“  იგრძნობს   (არ  დაგვავიწყდეს, რომ იმ პერიოდში  გრ. ორბელიანი  თბილისის  გენერალ-გუბერნატორია).  აკაკის  ნაწერს  მკითხველი  ძალიან   ეტანება, საგანგებოდ   ეძებს   და  გამოარჩევს.   ეს კი  მისი, როგორც  ავტორის,  ამბიციებს  აძლიერებს:  ,,რანაირი  კაცია   ეს  აკაკი  წერეთელი? ...  მუდამ   წყრება,  მუდამ  მიზეზიანობს   და  რაღაცისთვის  გვემდურის!“  -  წერს    უცხოეთიდან    თავის   საცოლეს, კეკე  მელიქიშვილს,  სერგეი  მესხი  -  ,,რატო  ყოველ   საზოგადო  საქმეში  მე  არ    მეკითხებიანო,  მგონი  ამიტომ  ჯავრობს,  თორემ   სხვა  რა  მიზეზი  უნდა  იყოს   ღმერთმანი,  ვერ  წარმომიდგენია.  დღეს  ნიკოლაძე   ქუთაისში  მიდის...  ნახავს  აკაკის  და  იმედია,  როგორც  მე  დავალბე  შარშან,  ისე  ესეც  ისევ  დაალბობს  და  დაამშვიდებს  და  ისევ  დააწყებინებს   წერას...“    მოალბეს, დაარწმუნეს  რის  შედეგადაც    კვლავ   გაგრძელდა  ოსტატურად   დაწერილი   ფელეტონების   ბეჭდვა  ქუთაისის  საზოგადოებრივი  ცხოვრების,  საბანკო  საქმეების,  ქართული  და  სომხური  წარმოდგენების  შესახებ.  შესაბამისად  გაგრძელდა  გაზეთის    არსებობაც, მკითხველთა  მხარდაჭერითი  მისი პუბლიცისტიკის  მოწინავე პოზიციებზე    დგომა.

      აკაკი  ხშირად  სვამს აქცენტს  ქართულ  რეალობაში  პირადი და საზოგადო ცხოვრების ინტერესთა საბედისწერო  შეუთავსებლობაზე.  საზოგადო  რომ    შეუფასებელია, მეტიც,       გმობასა   და   დაცინვას  იმსახურებს,  მისი   ცნობილი  კალამბურიდანაც     ჩანს:  ,,ჯერ  გატირებენ,  მერე  გიტირებენ...“   მიუხედავად  ამისა,  პირადულზე   გადაგება    და    საზოგადოს  უგულებელყოფა, მის მიერ  ცალსახად  პრიმიტიული   და  უბადრუკი   აზროვნების  ნიშნად  აღიქმება.   ,,დროებაშივე“  გამოქვენებულ  ლექსში   (1869)  ,, რჩევა  ახალგაზრდა  მწერლებს“  ამგვარი   ცხოვრების    ერთგვარ  მოდერატორად   ,,ტვინმეისტერად“  წოდებული  ცენზორია  გამოყვანილი.   ლექსი იმდენად  ზუსტად  გამოხატავდა  მკითხველთა დიდი ნაწილის  განწყობილებას, რომ  აკაკის  შემოურიგდა  და   რედაქციაში  ბოდიშის  სათქმელად  ეწვია  ადრე  მისი  უარმყოფელი  დავით  ერისთავი,   ანუ  როგორც  თვითონ   ახასიათებს,   ,,დრამების   გადამკეთებელი,  მეტად   გულწრფელი   და  კეთილი  კაცი“.  (ააჭიჭინე  აჭი-ბაჭია,  /  მართალს,  ჭკვიანურს  ნურას  იმღერი,  /   თორემ  გამოჰხრავს   შენს  ჩანგს,  ვით  ჭია, /  ჭკუის  მტარვალი   ტვინმეისტერი... /   ...ხალხში  სამართალს  ტყვილა  ნუ  ელი!  /  თუ  გსურს, არ  მოჰკვდე   ჩვენში  მშიერი,  /  ფარისევლობას  მიჰყავი  ხელი    /  და  მოგიწონებს  ტვინმეისტერი!...“). მაშინ  ცენზურამ    ამ   ლექსის  დაბეჭდვის  უფლება  რატომღაც  დაუბრკოლებლად  გასცა  (შეაპარესო მაშინდელ ცენზორს, ყაითმაზოვს),  მაგრამ ყოველთვის ასე  როდი  იყო.  ცენზორთა  ინსტიტუტის  პრაქტიკა,  ისევე  როგორც  ზოგიერთ  გამომცემელთა  თავგასულობა  (მაგ. იგივე  სენკოვსკის, რუსი  გამომცემლის, რომელიც ცნობილი იყო   თავისი  უპრეცედენტო  გამოხდომებით:  სამი   სტატიისგან   ერთის  შეკვრა,  საკუთარი   იდეებით  სხვისი  ტექსტის  გაჯერება  და, ძნელი წარმოსადგენია, მაგრამ   თვით ბალზაკის  ნაწერის  ხელყოფა, მან  ,,მამა  გორიოს“  ბედნიერი ფინალი  მიაბა)  ამ  პერიოდის რუსულ  ლიტერატურულ  ბაზარზე   ჩვეულებრივი მოვლენა  იყო.   იქაურ  სპეციფიურ სირთულეებს  ვერც  1828  წელს  გამოცემული  საცენზურო   წესდება  და მისი დამატების სახით  გამოქვეყნებული  ,,მთხზველის  (сочинитель-ის)  უფლებათა  შესახებ“  შველოდა. საყოველთაოდ ცნობილი იყო, რომ  არა  თუ ცენზორი,  მწერალს  მასზე  პირადად  დაბოღმილი რომელიმე  ჩინოვნიკი  ან  თუნდაც  ხელისუფალი მაინც  წამოეწეოდა. ჩვენთან ეს პროცესი უფრო  ღია  იყო,  რადგან  ცენზორობას  თვით  მეფისნაცვლებიც  კი არ  თაკილობდნენ,  მაგალითად,  ერმოლოვი, მოგვიანებით  მეფისნაცვლის  მოვალეობის შემსრულებელი  გრ. ორბელიანი. (შეგვიძლია დავასახელოთ  სხვებიც: ლ.  ისარლოვი,  რ. ერისთავი,  ყაითმაზოვი,  გ.  ჟურული. ამ უკანასკნელის   უკომპრომისობას იხსენებს  ს. ფირცხალავა  წერილში  ,,პრესა და ცენზურა“). აკაკის   ბიბლიოგრაფიულ ქრონიკაში  თუ  ჩავიხედავთ  (ნ. გურგენიძე, ი. გორგაძე, 1989,  211), ვნახავთ  არა მხოლოდ  საცენზურო კომიტეტის მუდმივ   ზედამხედველობას, არამედ  ცენზორის თვალის ასახვევად პოეტის მიერ საკუთარ ლექსებზე გაკეთებულ  ამ   ტიპის არაერთ მინაწერს:  ,,თარგმნილია  რუსულიდან“ ან  ,,გოჩაიანიდამ  ამოწერილი“. ცხადია, ხშირია  არასასურველი  სტროფების ამოღებაც  (მაგ. ,,თორნიკე ერისთავიდან“:  ,,შვიდ სამეფოს მოგაგონებთ  / მოელვარე  ის  შვიდფერი..“ და  ა. შ. და  ე. წ. იღბლიანი  გაპარებებიც. დავასახელოთ თუნდაც თვით  ლუკა ისარლოვისადმი  მიძღვნილი  ხელმოუწერელი  ლექსი  ,,არაკი“  (,,იყო ერთი მაიმუნი,  / ეძახოდნენ  ლუკა-მელას;/  ზურგს  ეკიდა  ქვეყნის წუნი,/ ულოკავდა  ფეხებს ყველას...“).  1882  წელს, როდესაც  აკაკის ჩაფიქრებული ჰქონდა  გაზეთ  ,,გზის“ გამოცემა,   კავკასიის საცენზური კომიტეტმა  თავისი უნდობლობა  ორიგინალურად დაასაბუთა:  გაზეთ  ,,შრომიდან“ უკვე ვიცით  რა მიმართულების ავტორია, გამოსცეს თავისი გაზეთი,  ოღონდ  ნურც კანონებს, ნურც  საერობო  თვითმმართველობის ქრონიკას,  ნურც  სკოლების ამბებს და სასამართლოს  ანგარიშებს,  მით  უფრო, ადგილობრივ ცნობებს ნუ  შეეხებაო. ეს კი სხვა არაფერი იყო, თუ არა  ნებართვა, რომელიც აკრძალვას უფრო  ნიშნავდა.           

              ცენზურასთან  აკაკის  დაპირისპირების ყველაზე  გახმაურებული  ისტორია  უკავშირდება  მოგვიანებით, 1905 წელს,  მის  სარედაქტორო  გაზეთ  ,,ხუმარას“ გამოცემას ,  რომლის პირველ და უკანასკნელ  ნომერში  მაშინდელ   გუბერნატორზე   გამოქვეყნებული კარიკატურისა და სატირული ლექსის  გამო  მცირე  ხნით, მაგრამ  მაინც  მეტეხის ციხეში აღმოჩნდა.  ამ  ფაქტმა და   მხარდაჭერამ,  რომელიც მაშინ  არა  მარტო პატიმრებისგან  იგრძნობოდა,  პოეტის   სახელს  მეტი   პოპულარობა   შესძინა.   

      რაც  შეეხება  თვით აკაკის   დამოკიდებულებას  მაშინდელ საგამომცემლო საქმესთან,  იგი  ძირითადად  მაინც  უკმაყოფილების შემცველი  იყო   (გავიხსენოთ  თუნდაც დავა  ,,ქართველთა  ამხანაგობის“   თავმჯდომარე  ალ. ჯაბადართან   ათტომეულში  შესატანი  მასალის შესახებ დადებული პირობის  დარღვევის შესახებ). ზოგადადაც,  აკაკი  წუხს  საკუთარი  ნაწერების   გამოცემათა  სიმწირის  გამო.  ორი ტომის მეტი არ  გამოსულა,  მაშინ,  როდესაც  რამდენიმე  ათეული მაინც  უნდა  გამოსულიყოო.   მიზეზად  ხელმოკლეობასა და  დაუდევრობას  ასახელებს...  რეპუტაცია  მწერლისა, რომელსაც  ცალკე  წიგნებად ან  ტომებად უნდა გამოეცა თავისი  თხზულებები , აკაკის   ამ დროისთვის ნამდვილად  ჰქონდა.  პოეტის  მიერ დასახელებულ  მიზეზთა  გარდა,  საქმე   ფერხდებოდა  თავად  ქართული წიგნის ბაზრის  სიმწირით, ყოველი ქართული საქმისადმი თავად  ქართველთა მიერ  გამჟღავნებული  უნდობლობით, სამამულო პროდუქციისთვის  რუსული გამოცემების მიერ გაწეული სერიოზული  კონკურენციით.   უთუოდ  ამ   და სხვა  ხარვეზების   გასწორებას  ემსახურება  აკაკის  ინიციატივა  თვითონ  უპატრონოს   პრესის  ფურცლებზე  აქა-იქ,   ზოგჯერ  სრულად, ზოგჯერ კი  ფრაგმენტულად  დაბეჭდილ, მიუხედავად  ამისა  კი,  მკითხველთა შორის  ესოდენ  პოპულარულ  თავის  ნაწერებს.  1897 წელს  თხოვნით  მიმართავს  კავკასიის   საცენზურო  კომიტეტს, მიეცეს  ნებართვა  როგორც საკუთრივ მისი,  ასევე  ხალხური შემოქმედების  ნიმუშების  თავმოყრის მიზნით  გამოსცეს  ჟურნალი  ,,აკაკი  თვიური კრებული“.  საინტერესოა  საცენზურო  კომიტეტის  მიერ  ბეჭდვითი  საქმის  მთავარი  კომიტეტისთვის   წარდგენილი  შუამდგმლობის  ტექსტი, რომელიც აკაკის  ორმოცწლიანი მოღვაწეობის  ობიექტურ  შეფასებას  წარმოადგენს  (იყო რეფორმებისა და  გლეხთა  გათავისუფლების  აქტიური მომხრე,  მრავალფეროვანი ნაწარმოებებით გაამდიდრა  ქართული მწერლობა,  შექმნა  ახალი ლიტერატურული ენა). ,,კრებულის“ რედაქცია ჯერ  თბილისში იყო,  შემდეგ - ზესატაფონში.  თბილისში  მცხოვრებთათვის წლიური  გადასახადი  ექვსი მანეთი  დაწესდა,  ქალაქგარეთ  გაგზავნით  - შვიდი მანეთი, ნახევარი წლით  ოთხი მანეთი (მოგვიანებით რედაქტორმა ამ  ფასების  გადახედვა  მოითხოვა). თვით  აკაკის  სიტყვებით: თითო ნომერი  1 200  ეგზემპლარზე  ნაკლები არ დაბეჭდილა.   ლ. ასათიანი საგანგებოდ აღნიშნავს: ,,ეს პირველი  მაგალითი იყო..., რომ  მწერალს  საკუთარი ნაწერებისთვის  დაეარსებინოს  პერიოდული ორგანო.  თუმცა  უნდა ითქვას,  რომ ეს  შეეძლო მხოლოდ  ისეთ  პროდუქტულ მწერალს, როგორიც იყო აკაკი“  (ასათიანი, 2011,  214).  მიუხედავად ამისა,   აკაკის  სამწერლო ენერგია  და ნიჭიერებით პროვოცირებული მუდმივი მოუსვენრობა მხოლოდ ამ   თავისთავად მნიშვნელოვან ამოცანას  ვერ  დასჯერდებოდა. ,,კრებულით“  ბევრი  რამ  გაკეთდა  ხალხური სიტყვიერების ნიმუშების გადარჩენა-შეკრებისათვის, რეპუბლიკაციების გვერდით ადგილი დაეთმო  ახალ  პუბლიკაციებს  (რად ღირს თუნდაც  ,,სულიკო“, ,,გამზრდელი“, ,,ნათელა“, ,,ჩემი  თავგადასავალი“,  ,,ბაში-აჩუკი“, ,,მედია“,  გამოჩდნენ  სხვა ავტორებიც  (მ. ჯანაშვილი, ზ. ჭიჭინაძე,  ს. ქვარიანი) და  რაც  მთავარია, თავი იჩინა  პოლემიკის  დემონმა, (აკაკი ეპაექრებოდა ნ. მარს,  სომხურ გაზეთ  ,,ნორ დარს“, კიტა აბაშიძეს, რომელსაც არ მოსწონდა აკაკის  ანტისაბანკო  რიტორიკა და სხვ.).  ეს კი  ცენზურისგან  არავიზირებული  და ამდენად  დასჯადი  ქმედება იყო. ამას  ემატებოდა ხელისმომწერთა  საგრძნობი  შემცირება.  თანხის უქონლობის გამო  ვერ ხერხდებოდა გავრცელებისთვის საჭირო სპეციალური  თანამშრომლების დაქირავება.  ზოგიერთი  აგენტი  თურმე  არც  სარედაქციო  თანხის მითვისებს  თაკილობდა,  რაც   არც თუ ისე  იშვიათი მოვლენა  იყო.  საგულისხმოა აკაკის  ერთი  შეხვედრა ჟურნალის   ხელისმომწერთან, რომელიც ქორწილში ყოფნისას მიეჭრება რედაქტორს და  გადაუხდელობის  გამო  ბოდიშს  სთხოვს. ის ის იყო  თანაგრძნობის გამოხატვა დავაპირე, რომ უფულობით  შეწუხებულმა ჩემმა ხელისმომწერმა  ,,მეთარეს  ოქრო  გადაუგდოო“. (ასათიანი, 2011, 152 ).   ამიტომაც 1900   წელს ,,აკაკის  თვიური  კრებული“ დაიხურა. 

          ,,კრებულის“ გამოცემის დასაწყისში, როგორც ეს  რედაქციის  გამგედ  შერჩეული პოეტის მეგობრის,  თედო  კიკვაძისთვის,  გაგზავნილ  ბარათში   ჩანს   (ლ. გვარამაძე, აკაკის  თვიური კრებული,  1996),  აკაკის  ჰქონდა გარკვეული  თანხა  და პირველ ეტაპზე მაინც რაღაც მოგებასაც  მიიღებდა . ისიც  გასათვალისწინებელია, რომ   მასალის  შერჩევის,  მისი განლაგების, საკუთარი   ნაწერების  ავტორიზებული  ვარიანტების  შექმნისას იგი  სრულად  ამჟღავნებს პროფესიონალი ლიტერატორის ყველა თვისებას. მეტიც,  სარედაქციო  მუშაობის  ინტენსიობა ამ  პერიოდის   შემოქმედებითი  საქმიანობის ხარისხსა და  ტემპზეც  აისახება. პუბლიცისტიკიდან  გადმოდის   თემატიკა, სახეობრიობა და პროზაული  ტექსტების  სიუჯეტური  სვლებიც კი. აკაკი ნაყოფიერად მუშაობს, იგი, შეიძლება ითქვას, თავის სტიქიაშია.

   მართალია, იგი  ილიას მსგავსად არც  ,,მუდმივი  რედაქტორია“  (რომ არაფერი ვთქვათ  ილიასავე  მოსამართლეობაზე,  ბანკირობასა  და  მემამულეობაზეც) და   ი. გოგებაშვილივით არც  სერიულად  გამოცემულ  თუ მომავალში გამოსაცემ  სახელმძღვანელოთა ავტორი,  (მათზე, მართლაც,  ითქმოდა,  რომ  ლიტერატურული შრომით მეტ-ნაკლებად  სტაბილურ ანაზღაურებას  ღებულობენო), მიუხედავად ამისა, ახერხებს ეპიზოდურად მაინც აიღოს  თავისი  შრომის თუ  სრული არა   მიახლოებითი ანაზღაურება: მაგ.  წ კ გ  საზოგადოება 30  თუმნამდე უხდის  კრილოვის  იგავ-არაკების  თარგმანში;  დრამატული  საზოგადოება  სპეციალური პრიზით აჯილდოვებს;  გახმაურებულ  პიესებში  ,,რეპეტიცია“,  ,,კინტო“,  ,,ბუტიაობა“,  ,,კუდურ-ხანუმი“ რაღაც  ჰონორარებია,  არის  ლექციებიც,  რომელთაც   სიახლის  შთამბეჭდავი   ეფექტი  აქვს;   წ კ გ  საზოგადოების  სასარგებლოდ გამართულ  თეატრალურ  წარმოდგენათა   ანტრაქტებში  აკაკი  საკუთარი  ლექსების  დეკლამატორად  გვევლინება   (მაგ. სურამის საზოგადოებამ  ერთი  ასეთი  ღონისძიებისთვის  26  თუმანი და 7 მანეთი  შეაგროვა).  თუმცა  ყოფილა  ისეთი  შემთხვევაც, როდესაც გაზ.  ,,დროების“ რედაქციაში  მისულს მძაფრი სატირული ლექსის  ,,არაბი  ფაშასთვის“  (1882)  ჯიბეგაფხეკილი  მასპინძლებისგან  დიდსულოვნად  ეტლის მგზავრობის საფასურიღა (ერთი მანეთი) უკმარია.

რაც   შეეხება  საღამოებისა  და  იუბილეების   დროს  მორთმეულ  სხვადასხვა გვირგვინებს,  მინიატურული მერცხლების ნისკარტებზე  გამობმული  ძვირფას კალმებსა თუ საათებს  თუ    ათასგვარ    სხვა  წვრილმანს, ირკვევა, რომ  ბევრი რამ აქედან  პეტერბურგის ლომბარდისთვის ირჩეოდა.  ეს   ნივთები  კი,  აკაკის   სიკვდილის  შემდეგ   საისტორიო-საეთნოგრაფო  საზოგადოებასთან   ერთად   დ.  სარაჯიშვილის  მეუღლემ  გამოიყიდა (სარაჯიშვილი, 2010,21).

 ერთგან  მის  სიღარიბეზე  დაეჭვებული  თაყვანისმცემლისთვის უთქვამს:  ,,ახირებული ხართ, საიდან,   ბატონო, საიდან?  საჩხერის  მამული არაფერს  მაძლევს, თქვენც  იცით; რედაქციაში  კი დაპირებებით  მკვებავენ,  გროშ-კაპიკს არავინ  მიგზავნის. პოეტი ხარ, სულიწმინდამ გარჩინოსო“. არაიშვიათად  საღამო-იუბილეებით  შემოსული  თანხაც არ   აღწევდა ადრესატამდე.  გავიხსენოთ  დავით კლდიაშვილისთვის გაწეული  წინააღმდეგობა,     ცივი უარი  საიუბილეო  ღონისძიებაზე  და  მხოლოდ შემოსული თანხის უკლებლივ გადაცემის შემდეგ, აკაკის კმაყოფილი სახე და ფულთან  ,,შენობით“ მოსაუბრე   კაცის  რეპლიკა: ხვალ ამ  თანხიდან  ჩემს  ჯიბეში  ბევრი არაფერი დარჩებაო   (კლდიაშვილი,  1981,298).

  აკაკის გამომცემელნი, განსაკუთრებით  კი   მ. ლაღიძე  (,,თამარ  ცბიერი“ – 1903) , ი. მანსვეტაშვილი  (,,ჩემი ნაწერები“,  1912-13),  ს. მერკვილაძე  (,,ნათელა“ - 1911,  ,,კიკოლას  ნაამბობი“, ,,ბაში-აჩუკი“,  ,,გამზრდელი“ - 1913),  წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება  არა  მარტო  პოეტის მიერ უკვე   გამოცემულ ტექსტთა რეპუბლიკაციას ეწეოდნენ,  არამედ  ზოგადად  აკაკის   ადრეულ   გამოცემასთან   დაკავშირებული  ნაკლოვანების  (ფრაგმენტულობა, არათანმიმდევრობა) აღმოფხვრასაც  ესწრაფვოდნენ.  ამასთან   ქართული მწერლობის   ავტორიტეტის წამოწევის მიზნით აუცილებელი  იყო  ილიასთან  ერთად მეორე ყველაზე რეიტინგული ავტორის  წარმოჩენა.   აძლევდნენ ისეთ ჰონორარს ან   ავანსს, რისი შესაძლებლობაც  ჰქონდათ, რაც  ხშირად  გამოცემათა შეწყვეტის ან აკაკის  მიერ  უფრო ხელსაყრელი ვარიანტის ძიებას იწვევდა. ( ერთგან  ვ. მაჩაბელს სწერს,   მცირე ფორმის პოემა ,,მედიაში“  ოთხი  თუმანიც  არ  მერგება მაშინ,  როდესაც  მისთვის საჭირო  მასალების  შეგროვებას   ოთხ  წელიწადზე  მეტი მოვანდომეო). სხვათა  შორის,  1889 წელს , მას შემდეგ,  რაც აკაკი  უარს  იტყვის  დირექტორის  ადგილზე  და   ქუთაისის საადგილმამულო ბანკი უნიშნავს  პენსიას წელიწადში  150  თუმნის  ოდენობით,  პუბლიცისტი  სტ. ჭრელაშვილი, იგივე  სანო,  გამოთქვამს  რწმენას, რომ ეს იქნება   აკაკის  თხზულებათა  სრული  გამოცემის  რეალური  წინაპირობა  (გურგენიძე,, გორგაძე, გვ. 213).  თუმცა  პენსიის გადახდა  მოკლევადიანი  აღმოჩნდება და ეს კარგი  ინიციატივაც აკაკის  ხუმრობის საგანი გახდება: უცნაური კაცი ვარ: ცოლი  მყავს და არ  მყავს,  პენსია მაქვს  და არ მაქვს....

  აკაკიზე, როგორც პროფესიონალ მწერალზე   მსჯელობის დროს,  უნდა   გავითვალისწინოთ კიდევ რამდენიმე გარემოება: მიუხედავად იმისა, რომ იგი მოიაზრება  ახალი  მოძრაობის                 წარმომადგენლად  (მეორე დასისი მეთაურადაც კი მიიჩნევდნენ, რასად  თვითონ უარყოფდა),  ჩართულია ,და ზოგჯერ  ძალზე აქტიურადაც,   დაპირისპირებაში   ,,მამათა  და  შვილთა“, უფრო  სწორად  კი  ,,არისტოკრატიულ-მონარქისტულ  დისკურსსა  და ლიბერალურ-ნაციონალურ  დისკურსს  შორის“  ( შათირიშვილი, 2010, 7), მოგვიანებით კი  სულაც  ,,ინტერნაციონალის“ მთარგმნელ-პოპულარიზატორად  გვევლინება,  საკუთარ  თავში  ორივე  (თუ  სამივე)  მხარისთვის დამახასიათებელ  ნიშნებს აერთიანებს. შესაბამისად   მისი  (მათი) ,,რადიკალიზმიც  უპირატესად  იდეებში გამოიხატება,  ვიდრე  ქცევაში“. თუმცა  მწერლის  არა როგორც  რეალობის  უბრალო ფიქსატორის, არამედ   იმავე რეალობასა  და  ხელოვანის მიერ  შექმნილ-დანახულ  ,,ახალ   რეალობას“  შორის  მედიუმად  მოვლენილი ინდივიდის, მისივე სიტყვებით რომ  ვთქვათ,  ,,შუაკაცის“,  უპირატესობა  სწამდა და  მას  ამკვიდრებდა  კიდეც.  ამ  უცნაურმა  ცენტრისტულმა პოზიციამ  შესაძლოა  გარკვეულწილად  განაპირობა  კიდეც    ფინანსური და  მასზე  მიბმული  შემოქმედებითი  თავისუფლების   მისეული გაგება, რაც          პროფესიულ ცხოვრებაზეც  აისახა.  აკაკი,  ცხადია, იყო   პროფესიონალი მწერალი იმდენად,  რამდენადაც  ამის  საშუალებას  იმდროინდელი  სოციო-კულტურული  კონტექსტი            იძლეოდა.  თუმცა    პროფესიონალიზმის სხვა  ნიშნებთან  შედარებით, იგი უპირატესად   მაინც   საკუთარი  ,,მოწოდებისადმი’ ერთგულებასთან   ასოცირდება.

   დამოწმებანი:

აკაკის  კრებული    წიგნი  პირველი,  თსუ,  1999

აკაკის  კრებული    წიგნი მეორე,     თსუ, 2005      

ასათიანი   2011:      ასათიანი  ლ.  ცხოვრება  აკაკი  წერეთლისა,  თბ.  2011       

 გაბოძე    2009:    გაბოძე  ჯ.  აკაკის  თხზულებათა   გამოცემები,  თბ .  2009

გვარამაძე     1996:   გვარამაძე  ლ.  აკაკის  თვიური  კრებული ,  ხელნაწერი,  ლიტ. ინსტ. ბიბლიოთეკა, 1996

გურგენიძე ,  გორგაძე   1989:  გურგენიძე   ნ. ,  გორგაძე  ი.  აკაკი წერეთელი  (ცხოვრებისა და  შემოქმედების მატიანე) ბიბლიოგრაფიული  ქრონიკა,  თბ.  1989

კალანდაძე  კალანდაძე  ა.      ქართული  ჟურნალისტიკის  ისტორია, ტ. 4-5

კლდიაშვილი     1981:    კლდიაშვილი  დ.   ჩემი  ცხოვრების  გზაზე,  თხზ.  ტ. 11,  თბ. 1981

მეუნარგია    1957:  მეუნარგია  ი.  ქართველი  მწერლები, სამახსოვრო ფურცლები აკაკის

                                                                            შესახებ,  თბ.  1957

სარაჯიშვილი     2010: სახალხო  მგოსანი  და  დავით  სარაჯიშვილის  ოჯახი,  ჟ.  საქართველოს  ბიბლიოთეკა,  2010,  #3

შათირიშვილი    2010:    შათირიშვილი  ზ. ნიკო ნიკოლაძე  ,,კრებულის დანიშნულებაზე,

                                                        შესავალი წერილი,  თბ.  2010

Тод    2002: Тод  У.  Достоевский   как  професиональный  писатель: профессия ,   занятие,    этика ,    НЛО , 2002,    №58