მიხეილ ჯავახიშვილის ეკონომიკური შეხედულებანი

ნონა კუპრეიშვილი, ფილოლოგიის დოქტორი, შოთა რუსთაველის ლიტერატურის ინსტიტუტის უფროსი  მეცნიერ-თანამშრომელი

     

სიტყვათა ამ შეწყვილებას მიხეილ ჯავახიშვილი ხშირად იყენებს. თანაც საკმაოდ განსხვავებულ კონტექსტში. უთუოდ ემარჯვება იმ შინაარსის აქცენტირება, რომელიც მათში დევს. ის, რისი დაცვაცა და გატარებაც ხელოვანისათვის თითქმის შეუძლებელი იყო (გონიერ ზომიერებას ვგულისხმობ), აუცილებელი ჩანდა რეალური ყოველდღიური ცხოვრების მოწყობის საქმეში. თავისი შინაგანი აგებულებით ამ ადამიანს შეეძლო მწერლობისაგან ძლიერ დაშორებულ სფეროშიც საკუთარი პრინციპების ერთგული დარჩენილიყო. 

არსებობს საკმაოდ მივიწყებული საუბრის ჩანაწერი მიხეილ ჯავახიშვილსა და მწერალ დავით კასრაძეს შორის. უაღრესად ცოცხალი, ღრმად ალუზიური ტექსტი, რომელიც ბევრ საგულისხმო დეტალს გვიმჟღავნებს. მასში, სხვათა შორის, მიხეილ ჯავახიშვილის არა მხოლოდ როგორც მწერლის, არამედ როგორც პრაქტიკოს-ეკონომისტის შეფასებაცაა ასახული. დავით კასრაძეს გულწრფელად უკვირს: „როგორც ჩანს, შენ უფრო ფინანსისტი უნდა ყოფილიყავი, ვიდრე ბელეტრისტი. როგორ მოხდა, რომ კაიოს მოპასანობა არჩიე?“ მიხეილი მთელი სერიოზულობით პასუხობს: „შენ ხუმრობ, მაგრამ ვინ იცის რა ემჯობინებოდა ჩვენი ქვეყნისათვის?“ მამა აგრონომად ამზადებდა. უთუოდ ეოცნებებოდა მიწასთან ურთიერთობის საკუთარი გამოცდილება შვილისათვის გაეზიარებინა. გამრჯე, მეურნე კაცი ყოფილა. ამიტომაც შეძლებული. მიხეილ ჯავახიშვილი ზემონახსენებ საუბარში მასზეც იტყვის: „ხელმოჭერილი ქიზიყელი, მკვლავმაგარი და საკმაოდ შეძლებული. ეხლა მამალ კულაკად ჩაითვლებოდა...“ შრომის კულტსა და ცხოვრების ულმობელი ლოგიკის ენას ამგვარი მშობლისაგან, ცხადია, ადვილად შეითვისებდა. ფილიპე გოგიჩაიშვილმაც მისი სახით არა მარტო ნიჭიერი კალმოსანი, არამედ ილუზიებისაგან განთავისუფლებული ახალგაზრდა დაინახა. ამიტომაც დაჟინებით ურჩია საზღვარგარეთ სასწავლებლად მიმავალს, განსაკუთრებული გულისყურით სწორედ ეკონომიკურ მეცნიერებას ჩაღრმავებოდა. ამაზედაც ამბობს მწერალი დავით კასრაძესთან საუბარში: ფილიპე გოგიჩაიშვილმა გამარაციონალისტაო. მაშინდელი რაციონალიზმი ანუ პრაქტიკული ცხოვრების ალღოიანობა (უფრო სწორად, სწრაფვა ამგვარი ალღოიანობისაკენ) XX საუკუნის დასაწყისის საგრძნობლად გამოღვიძებულ ქართულ საზოგადოებას მართლაც ახასიათებდა. შეიძლება ითქვას, რომ ახლადდაარსებული თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის რექტორად არაჰუმანიტარი პეტრე მელიქიშვილის მოწვევაც ამგვარი ტენდენციის უალტერნატივობის დემონსტრირება იყო. რაც შეეხება, ბელეტრისტიკის (საერთოდ მთელი ხელოვნების) და საბუნებისმეტყველო თუ ტექნიკურ მეცნიერებათა არჩევითობაც და ისიც ამ უკანასკნელთა სასარგებლოდ, ესეც დროის უტყუარი ნიშანი გახლდათ. ატმოსფერო, რომელშიაც ამგვარი დრო იშვა გერონტი ქიქოძემ რამდენიმე ზუსტი მახასიათებლით წარმოსახა: „მთები გათხრილია ხვრელებით და გვირაბებით, ჰაერი გამჭვარტლულია ჭვარტლით... მუშავდება ახალი ტიპი კაცობრიობისა, ნერვიული, მოუსვენარი, ენერგიული...“ პატრიარქალურ საქართველოს თავისი არტისტული, თუმცა ძალზე შენელებული პლასტიკით ამგვარი იდეალის, როგორც მიხეილ ჯავახიშვილი იტყვის, შინარწმენა ჯერ კიდევ უნდა შეეძინა. თითქოს გუშინ იყო „კაცია-ადამიანის?!“ გამოქვეყნებისათვის მის ავტორს მცველად ქამარ-ხანჯლიანი მეგობრის (ილია წინამძღვრიშვილის) თანხლება რომ დასჭირდა. ამ ქვეყანაში ორი რამ ჩანდა შეუძლებელი: სიმართლის გატანა და განახლების, გარდაქმნის გარდუვალობის გონივრული მიღება. საზოგადოებრივი ფსიქიკა მეტის-მეტად ზერელეა, მეტის-მეტად ყალბად მორცხვიაო — არჩილ ჯორჯაძეც ჩიოდა. ამიტომაც ნივთიერი კეთილდღეობისაკენ განუზომელ სწრაფვასთან ერთად ამგვარი კეთილდღეობის უშუალო წყაროთა უგულებელყოფა გაუგონარ და არც თუ ისე უწყინარ შეუსაბამისობად აღიქმებოდა. ევროპიდან დაბრუნებული მიხეილ ჯავახიშვილი, მას შემდეგ, რაც საფუძვლიანად ეცნობა მსოფლიო ბაზრის გიგანტების, განსაკუთრებით კი ინგლისის, ეკონომიკის ისტორიას, საკუთარი ქვეყნისათვის ამ უცხო და სახიფათო სამყაროში მოგზაურობის თავისებურ ტაქტიკასაც შეიმუშავებს: ვაი იმ ხალხს, ვინც მხოლოდ ვაჭრობს და ვუი იმასაც, ვინც მხოლოდ რაინდობსო. ეს იყო გონიერი ზომიერების მის მიერ მოცემული პირველი გაკვეთილი.  შეგრძნება იმისა, რომ „გონებრივი და ქონებრივი კულტურა“ თანაბრად აუცილებელია ერისათვის, ცხადია, უპირველესად ილიასაგან იყო ჩანერგილი. „საეკონომიო მოქმედების აქამდე გამოუყენებელი, თითქმის ხელუხლებელი, ნაყოფიერი და ნოყიერი მინდორიც“ იმავე ილიასა და მის თანამოაზრეთა მიერაა აღმოჩენილი. მიხეილ ჯავახიშვილმა, როგორც ახალი, პიროვნების მოქალაქეობრივი უფლებების მოსარჩლე ეპოქის თანაშემოქმედმა, უფრო გამოკვეთა ის ურთიერთკავშირი, რაც თვისობრივი განახლებისადმი საზოგადოების შინაგან მზაობასა და ამავე საზოგადოების მომავალ ეკონომიკურ ავტონომიურობას შორის არსებობდა. მისი სქემა მარტივია: მოქალაქეობრივი თავისუფლება — განათლება — ეკონომიკური განვითარება. განმარტებებით ეს სქემა ასე გამოიყურებოდა: „მოქალაქეობრივი თავისუფლება მჭიდროდაა დაკავშირებული ერის საწარმოვო ძალასთან... საწარმოო ძალთა რაოდენობა დამოკიდებულია განათლებაზე. მაშასადამე, განათლება, შრომის ნაყოფიერება და ქვეყნის სიმდიდრე ერთმანეთთან მჭიდროდ ყოფილა დაკავშირებული. სამივენი ერთმანეთისაგან არიან დამოკიდებული და ერთმანეთზე მოქმედებენ“. ესეც გონიერი ზომიერების უპირატესობის აღიარების პირობათა მოხელთებას მოასწავებდა. რატომაა ესოდენ ნაყოფიერი შრომა ინგლისსა და ამერიკის შტატებში? რატომ იმატა, ვთქვათ, 1865-1885 წლებში ინგლისის ეროვნულმა სიმდიდრემ ლამის 2 მილიარდით? ან რა მიზეზითაა ესოდენ უსაშველო რუსეთის ეკონომიკური განვითარების პერსპექტივა? — ასეთი პრობლემებია დასმული „ივერიაში“ გამოქვეყნებულ წერილში „მოქალაქეობრივი თავისუფლება და ეკონომიკური განვითარება“. მასში სასოფლო მეურნეობისა და მრეწველობის ინგლის-ამერიკის წარმატებები განათლების სისტემის უხვი დაფინანსებითაა ახსნილი. ინგლისი თურმე სახალხო განათლებაზე 80 მილიონს ხარჯავს, ჩრდილოეთ ამერიკა კი სულაც 265 მილიონს. ინგლისელები ტექნიკური ცოდნის გავრცელებას სახელმწიფოებრივ მნიშვნელობას ანიჭებენ და ყველა ღონეს ხმარობენ სამრეწველო და ტექნიკური სასწავლებლებისა და კურსების ქსელით მოჰფინონ მთელი ინგლისი. რუსეთი კი მხოლოდ მოჩვენებითი კეთილდღეობის ილუზიას ქმნის. ბაზარზე, მაგალითად, ჩრდილოეთ ამერიკას ხორბლის ჭარბად წარმოებული პროდუქცია გააქვს, მაშინ როდესაც რუსეთი საკუთარი ლუკმიდან იკლებს. ქართველები სწორედ ამ ვეება დანჯღრეულ ბორბალზე არიან გამობმულები და ის ფაქტი, რომ იმპერიულ რუსეთს „ხეპრე და გაუნათლებელ ბრბოზე მბრძანებლობა“ უფრო ემარჯვება, ვიდრე გონებაგახსნილ, განათლებულ ადამიანთა გაძღოლა, ჩვენ ნაკლებად უნდა გვანუგეშებდეს. „რუსეთში არ იყო მოქალაქეობრივი თავისუფლება, ამიტომ არ არის არც განათლება და არც ეროვნული სიმდიდრეო“ — ასკვნის ავტორი. რაც შეეხება იმ გამონაკლისს, რომელიც რუსული მმართველობის მიერ კავკასიასა თუ პოლონეთში განათლებისათვის ხელის შეწყობით გამოიხატა, მიხეილ ჯავახიშვილის უტყუარი რწმენით, იგი „ინოროდცების“ გარუსების საშუალებაღა იყო. თუმცა ერთობ უცნაური, ვინაიდან მოსალოდნელისაგან სრულიად საპირისპირო შედეგი გამოიღო. დიმიტრი ყიფიანზე შექმნილი მონოგრაფიის ავტორის თამაზ ჯოლოგუას მოსაზრებითაც, ამ მხრივ ყველაზე ეფექტურმა — ვორონცოვის „ოქროს ხანამ“ სამოციანელთა თაობას მოუმზადა ნიადაგი. ეს შორეული თუ ახლობელი პარალელები კი (ინგლისი, ამერიკის შტატები, რუსეთი, ბელგია, საფრანგეთი თუ ირლანდია) იმისათვის სჭირდება მიხეილ ჯავახიშვილს, რათა უკეთ შეაფასოს ამ თვალსაზრისით საქართველოში არსებული მდგომარეობა (და ასე იქცევა იგი სხვა შემთხვევებშიც). ამ მიზნით კი, ვთქვათ, ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების საქმიანობის წლიურ ანგარიშს სწავლობს. უღრმავდება წიგნს, რომელშიც უპირატესად მშრალი ციფრებია ანუ ქართველთა უმეტესი ნაწილისათვის უინტერესო და ყოვლად გამოუსადეგარი ეკვილიბრისტიკაა მოცემული. არადა, მიხეილს აინტერესებს როგორი ხასიათის ლიტერატურაა საზოგადოების ბიბლიოთეკებსა თუ სამკითხველოებში? რომელს უფრო კითხულობს ან ყიდულობს მკითხველი? რომელი სოციალური ფენის წარმომადგენლები აქტიურობენ ამ მხრივ? ირკვევა, რომ წიგნების რაოდენობის მხრივ სიტყვაკაზმული მწერლობა პირველ ადგილზეა, უკანასკნელზე კი — პოლიტიკური ეკონომია. მკითხველი უპირატესად იძენს იაკობ გოგებაშვილის სახელმძღვანელოებსა და ალექსანდრე წულუკიძის ნაშრომს „ნაწყვეტები პოლიტიკური ეკონომიიდან“. წასაკითხად კი მაინც მხატვრულ ლიტერატურას ეტანება. მკითხველთა სოციალური დიფერენცირებით სხვებზე მეტად გლეხი აქტიურობს. საზღვარგარეთ ყოფნის დროსაც ვერც მონმარტრი და ვერც ლუვრი, ვერც იტალიის საგამოფენო დარბაზები და ვერც აფრიკის სანახები ავიწყებენ მომავალი პრაქტიკული ცხოვრების განჭვრეტის აუცილებლობას. აქაც იგივე აინტერესებს: რამდენი ქართველი ახალგაზრდაა ჩამოსული სასწავლებლად პარიზსა თუ ჟენევაში, ბერლინსა თუ იენაში? რომელ სპეციალობებს ირჩევენ? როგორია მათი პარტიული დანაწილება? საპირადოზე ზრუნავენ უპირატესად თუ საქვეყნოზეც? განსაკუთრებით ის აიმედებს, რომ 905-ის სისხლიანი კალო, რომელიც რუსმა გენერლებმა საქართველოში გალეწეს, „ფსიხიურად შეცვლის ჩვენს ახალგაზრდობას“. იგი ძალაუნებურად დაანებებს თავს „ჩვეულებრივ უსაქმურობას, სიზარმაცეს და ქარაფშუტობას“. საგანგებოდ აღნიშნავს კიდეც ჟენევის უნივერსიტეტის საბუნებისმეტყველო ფაკულტეტზე ქართველთა სიმრავლეს (ოცზე მეტი ყოფილან), რომელთა შორის, როგორც თვითონ ახასიათებს, „ოთხიოდე ძალიან ნიჭიერი და მშრომელია“. მომავალი ქიმიკოსი ვ. მდივანი კი ისე წარმატებულად სწავლობს, რომ პროფესორ დიუპაკის განსაკუთრებულ ყურადღებასაც იმსახურებს. ქვეყნისათვის, სადაც ლექსით გატაცება ლამის ბედისწერად ქცეულიყო, ეს მონაცემები გონიერი ზომიერებისკენ სავალი გზების აღმოჩენას უტოლდებოდა. ერთი უცნაური პერსონაჟი გაკრთება მიხეილ ჯავახიშვილის სოციალ-ეკონომიკურ პრობლემატიკაზე აგებულ ნააზრევში. ესაა თბილისში სტუმრად ჩამოსული ვინმე პოლონელი, „განათლებული და განვითარებული კაცი“, რომელსაც მოსალოდნელზე მეტად ქართული მსოფლშეგრძნება და მიხეილ ჯავახიშვილის მრწამსთანაც ზედმიწევნით დაახლოებული შეხედულებები გააჩნია. კეთილისმყოფელი პოლონელი, სტუმრისათვის მისატევებელი პირდაპირობით გვიცხადებს, რომ ჩვენი კულტურა XIX საუკუნეში რუსულმა კულტურამ დაამარცხა; რომ, მართალია, უწინდელის აღდგენა შეუძლებელია და არც არის სასურველი, მაგრამ მის საფუძველზე თანამედროვე კულტურის შექმნა კი აუცილებელია. უნდა გვახსოვდეს: „საკუთარი კულტურის უქონლობა ერის გადაშენების პირველი ნიშანია“. პოლონელი განსაკუთრებით ხაზს უსვამს იმ კანონზომიერებას, რომლის მიხედვითაც ენა, ლიტერატურა, ხელოვნება და ვაჭრობა-მრეწველობა ერის არსებობისა და განვითარების აუცილებელ პირობებს შეადგენენ. თქვენი ხსნაო — ასე მოგვმართავს ეს იდუმალი პოლონელი — მხოლოდ საკუთარი კულტურის შექმნას შეუძლია. ამ მისიას კი ვერ იტვირთებს ვერც თქვენი გამოფიტული თავად-აზნაურობა, ვერც რადიკალური ინტელიგენცია და მით უფრო, ვერც სოციალისტური მუშა. ერთადერთი საშუალება, მთელ მსოფლიოში აპრობირებული, ვაჭრობისა და მრეწველობის განვითარებაა, რომელმაც უნდა აღადგინოს და შექმნას დაკარგული. პოლონელს კიდევ ბევრი რამ უკვირს და აწუხებს. მაგალითად, ყველა სხვა დაპყრობილი ხალხებისაგან განსხვავებით, ქართველთა თავგადაკლული მცდელობა თავიანთი დამონებითა და გადაგვარებით დამპყრობელს ასიამოვნონ და სოციალიზმით საყოველთაო გატაცება, რასაც, არც მეტი, არც ნაკლები, საქართველოს ანომალური მდგომარეობით ხსნის. ლიტერატურაში კარგად ცნობილი გაუცხოების ხერხი (პოლონელი სტუმრის თამამი შეფასებით) აქ, ალბათ, მხოლოდ ცენზურის სიფხიზლის მოსადუნებლად არ იყო გამოყენებული. იგი ჩვენი საზოგადოების სიჭრელითაც უნდა აიხსნას. მიხეილ ჯავახიშვილმა მხოლოდ მოგვიანებით, 1924-ის შემდეგ, მისცა თავს უფლება („ჯაყოს ხიზნებში“) მძაფრად კრიტიკული ყოფილიყო წარსულის შეფასებაში (და ისიც მცირე ხნით. გაიხსენეთ მისი „მასალები ლექციისათვის“). წარსულის პირუთვნელი ანალიზი, როგორც თანამედროვეობის შეცნობის საშუალება, სრულიად გაუგებარი იყო მარქსისტული იდეოლოგიით გატაცებული მასისათვის. თავად-აზნაურობის დამღუპველი როლის აქცენტირება, ვთქვათ, ქართული ეკონომიკის დანგრევაში („... ათიოდე თავადიშვილმა უფრო მეტად აზარალა საქართველო ეკონომიურად და პოლიტიკურად, ვიდრე აღა-მაჰმად ხანმა...“) მათთვის მარტოოდენ კლასობრივი ბრძოლისაკენ მოწოდებად ჟღერდა. აკი ილია ჭავჭავაძეც მტრად უპირატესად, როგორც მდიდარი და გულქვა მემამულე, იქნა გამოცხადებული. ასეთ ვითარებაში კი მოუზომავ კრიტიკას სრულიად საპირისპირო შედეგის მოტანა შეეძლო. მიხეილ ჯავახიშვილს ერთი რამ უთუოდ გასაზიარებლად მიაჩნდა მარქსისტულ მოძღვრებაში: სულიერ, ეროვნულ და ყოველგვარ კულტურას ქონებრივი კულტურის ზედნაშენად რომ აცხადებდნენ. პრობლემა სწორედ ამ ქონებრივი კულტურის შექმნისათვის ჩვენს მზადყოფნაში იყო. ძალზე მწარეა ის პასაჟი „ჯაყოს ხიზნებიდან“, სადაც თეიმურაზ ხევისთავი და ივანე ნახუცარი ამ უმწვავეს საკითხებზე დაობენ. თეიმურაზი ქართველთათვის დამახასიათებელ ერთ უკიდურესობაზე ამახვილებს ყურადღებას. ერთი მხრივ, ფული ლამის სულივით რომ შეჰყვარებიათ, მეორე მხრივ კი, დაუფარავად სძულთ ფულიანი კაციცა და ფულის შოვნის ხერხიც. შრომისადმი ცალმხრივი დამოკიდებულება, შრომის, როგორც სასჯელის აღქმა და ამასთანავე ნებისყოფის უქონლობა უდევს საფუძვლად ამგვარ დამოკიდებულებას. სწორედ აქ მარხია ძაღლის თავიო — ასე აცხადებს თეიმურაზ ხევისთავი. ხოლო ერს, რომელსაც ეს ორი თვისება არ გააჩნია, ძნელია რაიმე პრეტენზია გააჩნდეს კულტუროსნობაზეო... იგივე თეიმურაზი გიორგი ერისთავის, ცაგარელის, ანტონოვისა და მთელი XIX საუკუნის „ღვაწლსაც“ არ ივიწყებს, რომლებმაც ფულიანი ხალხისადმი „ზიზღი და შხამი დათესეს“. რატომ? — „ადამიანს სძულს ყოველივე, რაც არ ეხერხება და არ ძალუძს. ესე იგი, მას ეზიზღება საკუთარი თავის უძლურება, უმწეობა და ჩამორჩენა! ამიტომ მოხდა, რომ ფულიანების მახვილს ჩვენ დავუპირისპირეთ ჩვენი აზნაურული ფარი — დენდობა და რაინდობა, ესე იგი, ფუქსავატი ცხოვრება, მფლანგველობა, ყოყოჩობა, კუდაბზიკობა, ნებამოშლილი ადამიანის უძღები ამპარტავნება და ღატაკის ჭექა-ქუხილი...“ „ღატაკის ჭექა-ქუხილი“ (როგორი გამომსახველობითაა ნათქვამი) მაინც განსაკუთრებულად საშიში სჩანდა. იგი გესლიანი შურისძიების გრძნობით იკვებებოდა და ამასთანავე, ქართული ეკონომიკის ანუ ქონებრივი კულტურის ყალბ, ფაქტობრივად, არარსებულ საძირკველზე დაფუძნების მისწრაფებითაც გამოირჩეოდა. მიხეილს უთუოდ სწამდა, რომ გარედან მომსკდარი ეს ნიაღვარი (სწორედ ასე უწოდებს იგი სოციალ-დემოკრატიას) ჩვენი ცხოვრების მდინარეს აცდებოდა. წინააღმდეგ შემთხვევაში არც ასეთ ოპტიმისტურ დიფერენცირებას მოახდენდა: „სამნაირი საქართველოა — პირველი: თავად-აზნაურული (იყო), მეორე — მუშური (არის), მესამე — გლეხური (იქნება)“. მთავარი იყო, გლეხი სხვის ბრძოლებში არ შეეტყუებინათ. მას უპირველესად საკუთარ მიწასთან და საკუთარი მიწისათვის უნდა ებრძოლა. ამიტომაც დასავლეთ ევროპის რიგ ქვეყნებში ფულად-საკრედიტო სისტემის რეორგანიზაციის, სინდიკატ-ტრესტების ჩამოყალიბებისა თუ მომხმარებელ საზოგადოებათა შესახებ კვალიფიციური ინფორმაციის ფლობასთან ერთად ქართველ მკითხველს აგრესიული რეფორმების მნიშვნელობაც უნდა სცოდნოდა. ეს განსაკუთრებით, ირლანდიას ეხებოდა, დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლ ქვეყანას, სადაც ადამიანური უფლებების დაცვის უკანასკნელ იმედად მიწასთან სამართლებრივი, კანონს დაქვემდებარებული და ამდენად, ინგლისელი ლენდლორდების თავნებობისაგან მეტ-ნაკლებად დაცული მიმართებანი უნდა დამკვიდრებულიყო. ქართველ გლეხს, როგორც ჩვენი სამეურნეო ცხოვრების წარმმართველს, უნდა ეგრძნო, რომ სხვაგანაც, უცხო ქვეყანაში მასზე მეტად შევიწროებული, მეტიც — სიკვდილ-სიცოცხლის ზღვართან მისული ერი თავს სწირავდა არა უცხო, სხვათაგან თავსმოხვეულ უტოპიურ იდეებს, არამედ საკუთარ მიწაზე მესაკუთრის უფლებების განმტკიცებას. მიხეილ ჯავახიშვილის წერილი „აგრარული რეფორმები ირლანდიაში“ თავისუფლებისთვის ბრძოლის მანიფესტივით იკითხება. ერთხანს მომავალში განხორციელებული ეკონომიკური განვითარების გეგმას სხვა ქართველი მოღვაწეებიც ჩვენი ქვეყნის ეროვნულ-გეოგრაფიულ თავისებურებათა თუ მის სამეურნეო, ისტორიულ ტრადიციათა გათვალისწინებით ადგენდნენ. შემდეგ მიწასთან ჩვენი ურთიერთობის საუკუნეობრივი კულტურის კოოპერატივები ჩაენაცვლნენ. თევდორეს ბაღს „დამპატიჟე“ მიადგა. ხალხი მიწას მოსწყდა და ცრუსაქმიანობით, ცრუიმედებით დაკავდა. ამ პროცესსაც, კოლექტივიზაციამდე ბევრად უფრო ადრე მიხეილ ჯავახიშვილმა ზუსტი დახასიათება მოუძებნა: „ნგრევის შენება“ — როცა ერთი შენდება, რათა ორი დაინგრეს. დღეს მიწის მუშასა და მიწის სიკეთეზე აღარავინ საუბრობს. არც ჩვენში დამკვიდრებული „ჩარჩული კაპიტალიზმი“ (გერონტი ქიქოძის ტერმინია) თმობს თავის პოზიციებს. მაგრამ მიწისადმი სიყვარული ტრანსცენდენტალურია და ვინ იცის, ოთარ ჩხეიძის ნოველის („მიწა“) გმირივით, რას მოითხოვს იგი მივიწყებულის სანაცვლოდ. ყველა ქვეყანამ, და მათ შორის ჩვენმაც, თანამედროვეობის სტილი უნდა შეითვისოს, მაგრამ ისე, რომ საკუთარი ბუნებრიობა არ დაკარგოს, სიჩქარეში საყრდენი არ გამოიცალოს, წამბაძველობის ცდუნებას მოერიდოს — ასე ესმოდა მიხეილ ჯავახიშვილს განვითარების, წინსვლის არსი. ასეთი იყო მისეული გონიერი ზომიერების გაკვეთილები, რომლებიც, სამწუხაროდ, დღემდე არაა ათვისებული.

გამოყენებული ლიტერატურა

პ. გუგუშვილი, საქართველოს და ამიერკავკასიის ეკონომიკური განვითარება X1X-XX ს.ს. ტ.3, თბ. 1959;

დ. კასრაძე, თანამედროვე პორტრეტები. მიხეილ ჯავახიშვილი, ჟ. ქართული მწერლობა, 1928, #8-9;

მ. ჯავახიშვილი, წერილები (რედ. რ. შიშნიაშვილი), თბ. 2001;

 მ. ჯავახიშვილი, უბის წიგნაკიდან (რედ. ც. გენძეხაძე, მ. შიშნიაშვილი), თბ. 2015