ზღვის ფუნქციონალური სემანტიკა მე-19 საუკუნის ქართულ მწერლობაში

 

                                                                                ქრისტინა იაკობაძე

 

      მეცხრამეტე საუკუნის ქართველი კლასიკოსები ძირითადად საქართველოს აღმოსავლეთიდან არიან, ამიტომ მათთვის უცხოა ზღვის ფენომენის აღქმა, ზღვასთან ურთიერთობა, მისით გამოწვეული ესთეტიკური ტკბობა, მაგრამ ზღვა გარკვეული ფუნქციონალური დატვირთვით მაინც ჩნდება მათ შემოქმედებაში. რომანტიკოსებიდან ზღვის კონცეპტი ყველაზე მეტად ვახტანგ ორბელიანის შემოქმედებაშია გამოკვეთილი, ხოლო რეალისტებიდან, რაც არ უნდა გასაკვირი იყოს, ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებაში. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ სხვა მწერლები არ იყენებენ სიტყვა „ზღვას“, ან ტროპული მეტყველების ნიმუშებში არ შეაქვთ, არ ადარებენ მას არაფერს, ან მეტაფორულად არ იყენებენ.

        გვახსენდება ალექსანდრე ჭავჭავაძის ლექსი „გოგჩა“:

   „გოგჩა, ტბა ვრცელი, ხმოვანებით ზღვისა მბაძავი,

     ოდესმე ზვირთთა აღქაფებით ჰღელავს მრისხანეთ;

     ზოგჯერ, ვით ბროლი გულ-უბრყვილო წმინდა, უძრავი,

     თვის შორის ჰხატავს ცისა ლაჟვარდს და მთათა მწვანეთ“

                                                                                     (ალ. ჭავჭავაძე, 1979 : 17).

     როგორც ვხედავთ, კახელმა ალექსანდრე ჭავჭავაძემაც მშვენივრად იცის ზღვის ბუნება, მისი ცვალებადი ხასიათი და სწორედ მას იყენებს შედარების მიზნით, როდესაც გოგჩის ტბის განსაკუთრებულ ხასიათს ზღვისას უსადაგებს. შესაძლებელია ამ სტროფების ქვეტექსტი იმაშიც დავინახოთ, რომ თავად ცხოვრება ჰგავს ზღვას, ხან მრისხანე და ბობოქარია, ხან კი მშვიდი, უძრავი და „გულუბრყვილოც“ კი.

   ალექსანდრე ჭავჭავაძე ზღვის კონცეპტს მაშინაც მოიხმობს და, ბუნებრივია, როდესაც კავკასიის საკვირველ ბუნებას აღწერს, რომელსაც ორი ზღვა და გოლიათი მთები ქმნის:

          „თხემის შეუპოვარის პონტპის ზვირთთ მიმყრდნობი

           და ტერფითა სალითა კასპიისა განმპობი,

            კავკასი გოლიათი წევს შორის ორთა ზღვათა,

            შემოკრებით  შემცველი დიდ საკვირველებათა.

            მას შინა ჰსჩანს ბუნება საშინელად და მშვენად...“

                                                                                   (ალ. ჭავჭავაძე, 1979 : 16).

    აქ მთავარი კავკასიონის კონცეპტია, რომელსაც განსაზღვრავს, ფუნქციონალურ დატვირთვას ანიჭებს ზღვა და მთა. მიუხედავად მეორეხარისხოვნებისა, ლექსში მაინც წარმოჩნდება ზღვის ხასიათი, განმსაზღვრელი კავკასიონის ბუნებისა.

    ნიკოლოზ ბარათაშვილიც იყენებს ზღვის კონცეპტს საქართველოს ისტორიულ წარსულთან მიმართებაში ლექსში „საფლავი მეფისა ირაკლისა“, თუმცა მას დიდი ფუნქციონალური დატვირთვა არ აქვს და მეტაფორულად ქვეყნის დამშვიდებაზე მიგვითითებს:

                „შავი ზღვის ზვირთნი, ნაცვლად ჩვენთა მოსისხლე მტერთა,

                 აწ მოგვიგვრიან მრავალის მხრით ჩვენთა მოძმეთა“

                                                                                            (ნ. ბარათაშვილი 1968 :  34).

        ბარათაშვილი პატივს სცემს ერეკლე მეფის გადაწყვეტილებას, რუსეთისაკენ პოლიტიკური ორიენტაციის აღებას, რადგან თვლის, რომ სწორედ ამ ნაბიჯმა მოუტანა ქვეყანას სიმშვიდე. მოსისხლე მტრებში სპარსეთი და თურქეთი იგულისხმება, რომლებიც რუსეთის შიშის გამო აღარ აწუხებენ საქართველოს.

      ვფიქრობთ, ზღვის კონცეპტი ბევრად მეტ ფუნქციონალურ დატვირთვას, როგორც რელიგიურს,  ასევე ღია კონტაქტოსფეროსა და ესთეტიკურს, იღებს ვახტანგ ორბელიანის შემოქმედებაში.

    ლექსში „ჯვარი ვაზისა“ აღწერილია წმინდა ნინოს საქართველოში შემოსვლა ზღვით და ქრისტიანობის გავრცელება. წმინდა ნინოს შემოსვლის ხუთი რედაქციიდან არც ერთში არ არის გადმოცემული მისი ზღვით შემოსვლა. ის ფარავნის ტბის გავლით შემოდის სომხეთიდან საქართველოში, ფარავნიდან კი მიემგზავრება მცხეთაში. მკვლევარი თამარ შარაბიძე ფიქრობს, რომ ზღვის ღელვა და მისი დაწყნარება ნინოს მიერ ალუზიაა ნავში მჯდომი ქრისტეს მიერ აბობოქრებული ზღვის დამშვიდებისა. ლექსში აღწერილია, როგორ ებრძვიან ზვირთები ხომალდს, რომელსაც იცავს „ზეცით ცის თვალი“. სწორედ ამიტომაც ვერაფერს აკლებენ. წმინდა ასულის წინაშე უძლურია ბუნების სტიქია, რადგან ნინო აღვსილია რწმენით:

      „არ ეშინია სიმშილისა, არც უგზო გზისა;

       ვერ აბრკოლებენ მას ჭაობნი, ვერცა მდინარნი,

       ვერც ფრიალონი, უფსკულნი და მთანი მყინვარნი;

       არ ეშინია წამებისა, არცა სიკვდილის:

       დედამიწისა წილხდომილსა ქვეყანას მიდის“

                                               (ვახტანგ ორბელიანი 1992 : 490).

    ლექსში „ობოლი“ პოეტი აღწერს შოთა რუსთაველის გამგზავრებას ზღვით საბერძნეთში და განათლებული კაცის უკან დაბრუნებას, რათა ემსახუროს სამშობლოს, დიდ თამარს. ზღვის ღელვას ამ ლექსშიც დაბრკოლებების გადალახვის ფუნქცია აქვს. ამჯერად ეს ღელვა ვერ აშინებს კოლხიდას, რომელიც უშიშრად დგას, რადგან ის ქვეყანაა ცდნისა და რწმენის _ ოქროს კრავისა და ბიბლიის:

             „მაგრამ უშიშრად უდგას ზღვასა კოლხიდა ძველი,

              მშვენიერთ ასულთ, ძველად განთქმულთ, მიწა მშობელი,

              მტკიცე კვარცხლბეკი, საფუძველი იალბუზისა,

              ძველი ქვეყანა ოქროს კრავის და ბიბლიისა...“

                                                        (ვახტანგ ორბელიანი 1992 : 497).

   ელინთა ქვეყანაში განათლებამიღებული რუსთაველი კვლავ თავის ქვეყანას უბრუნდება. კვლავ ზღვით არის აღწერილი მისი დაბრუნება. ზღვა ამ შემთხვევაში, როგორც კონტაქტოსფერო, საგზაო ცენტრი, ქვეყანაში განათლების შემოსვლის საფუძველი ხდება. გარდა ესთეტიკური, სიმბოლური ფუნქციისა, იკვეთება მისი უტილიტარული დანიშნულებაც.

      ლექსში „მთის ქალი და მოგზაური“ კიდევ უფრო კარგად ჩანს, რომ ზღვით ქვეყანაში სწავლა და განათლება შემოდის, მაგრამ მის მისაღებად საკუთარი ქვეყნის სამუდამო დატოვება პოეტისათის მიუღებელია:

     „შორს უცხო ქვეყნად გადარგული მთების მცენარი

       ვიქნები მე იქ საბრალოსი მწირი სტუმარი“  (ვახტანგ ორბელიანი 1992 : 454),

_ ამ სიტყვებით მიმართავს მთის ქალი მასზედ გამიჯნურებულ ბერძენ მოგზაურს. უკანასკნელი ორი ლექსის თემატიკა თითქმის ერთია. ბოლო ლექსში აქცენტი თავისი ქვეყნის მიტოვებაზეა, რომელსაც პატრიოტი ადამიანი ვერ გადაიტანს. ნაწარმოები გარკვეულად უპირისპირდება მედეას მითს, ორივე შემთხვევაში საქმე გვაქვს სიყვარულთან. მითში მედეა პიროვნულ გრძნობებს სამშობლოს სიყვარულზე მაღლა აყენებს, რასაც ქვეყნის ტრაგედია და ძმის დაღუპვა მოსდევს. აქედან გამომდინარე, ზღვა გარკვეული საფრთხის სიმბოლოდაც შეიძლება აღიქმებოდეს; ვახტანგ ორბელიანის ლექსში პატრიოტული გრძნობა დომინირებს, თუმცა აქაც იკვეთება საფრთხის პერსპექტივა, რომელსაც მთის ქალის პიროვნული პოზიცია და მსოფლაღქმა ეწინააღმდეგება. როგორც ვხედავთ, ვახტანგ ორბელიანთან მრავალფეროვანი ხდება ზღვის კონცეპტი და სხვადასხვა ტიპის ფუნქციონალური დატვირთვა ენჭება.

       როგორც უკვე ვთქით, ზღვის კონცეპტი ჩნდება ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებაშიც. ეს ფაქტი გასაკვირიც კი უნდა  იყოს მკითხველისთვის, რადგან ვაჟა  აღმოსავლეთის და თანაც მთის მგოსნებს მიეკუთვნება. ყველასათვის ცნობილია ვაჟას სატრფიალო ლექსი „ნეტავი გამაგებინა“. პოეტი მიმართავს სატრფოს, ადარებს მას პეპელას, უმღერის მის შავ თვალებს, გამოხატავს თავის მტანჯველ გრძნობებს. ყოველივე ამის შემდგომ მოულოდნელად ლექსში ჩნდება სტროფი:

                „ზღვა ბობოქარობს, ზღვა ღელავს,

                 მენავეები ტირიან;

                 ტალღებს ტირილი არ ესმის,

                 შეუჩერებლად ყვირიან“

                                                             (ვაჟა-ფშაველა 1964, ტ. I : 15).

  ეს, ერთი შეხედვით არათემატური ბმა შეიძლება ხალხურ პოეზიაში ხშირად გამოყენებული ხერხი  _ „შემთხვევითი“ ანუ ნებისმიერი დაკავშირებანი _ გვეგონოს.  ვაჟა ხშირად მიმართავდა  და იყენებდა ფოლკლორულ ხერხებს თავის პოეზიაში; თუმცა ეს ხერხი ხალხურ პოეზიაში სატირისა და იუმორის მიზნით გვხდება, ვაჟასთან კი მას დაცინვის მნიშვნელობა ნამდვილად არა აქვს. ზღვის ბობოქრობა ამ შემთხვევაში ცხოვრების შეუბრალებლობის ფუნქციას იღებს, სხვისი ჭირის ვერდანახვის _ „ტალღებს ტირილი არ ესმით“ _ ვერგაგების. მწერალს იმის თქმა სურს, რომ ასე ხდება სიყვარულშიც. იმ გრძნობას, მუხლები რომ გეკვეთება და გული გიდნება, სხვა ვერ გაიგებს (აღარ არის დაკონკრეტებული, მასში (სხვაში) სატრფოც იგულისხმება თუ არა, სავარაუდოდ იგულისხმება, თუკი ის არ თანაუგრძნობს პოეტის გრძნობებს).

        სხვა შემთხვევებში ზღვის ბობოქრობა ვაჟასთან აღშფოთების განცდას გამოხატავს. ლექსში „დევების ქორწილი“ ბუნება აღშფოთებულია იმით, რაც კაცთა საზოგადოებაში ხდება, ადამიანის ცდუნებით, მის მიერ საკუთარი ძმისადმი შეუბრალებლობით, მისი „ხორცის ჭამით“  („ძმის ხორცი როგორა ვსჭამო?“). ბუნების რეაქცია ლექსში შემდეგნაირადაა გამოთქმული:

           „ღამით ცა ჰქუხდა, გრგვინავდა,

            მთებს მოედრიკათ თავიო.

            ტყეს გასდიოდა ფოთოლი,

             ზღვა ბობოქარობს შავიო“

                                                          (ვაჟა-ფშაველა 1964, ტ. I : 16).

        ვაჟას საყოველთაოდ ცნობილი ლექსია „ქეიფი“ („დამისხი, დამალევინე“). ლექსის მიხედვით,  ღვინით მიღებული სიამოვნება დავიწყებაა ცხოვრებისეული პრობლემების („ეგება გულის ვარამი / ჩავკლა მა ჯიხვის რქაშია“), ოცნებაში გადასვლაა („თვალთ-წინ დამიდგეს ლამაზი, / ჟრჟოლა მამიდოს ტანშია“), და, რაც მთავარია,  თავისუფლების მომნიჭებელი თავდავიწყებაა. სწორედ ამაზე მიგვანიშნებს სიტყვები:

          „დეზი ვკრა ჩემსა ლურჯასა,

           გადავერიო ზღვაშია“

                                         (ვაჟა-ფშაველა 1964, ტ. I : 33).

ჩვენ აზრს განამტკიცებს ლექსის გაგრძელებაც:

             „თქვენთან ძაღლურად სიცოცხლეს

              სიკვდილი მიჯობს ცდაშია“ (იქვე).

       ტანჯვა-წამებაში, „სოფლის უკუღმა ტრიალში“, ე.ი. უსამართლობაში ცხოვრებას ლირიკულ გმირს ურჩევნია ცდა, ბრძოლა, არსებულის შესაცვლელად. ზღვის კონცეპტი ლექსში თავისუფლების, შეუძღუდველობისა და ბრძოლის დატვირთვას იძენს.

       აზრობრივად „ქეიფის“ გაგრძელებაა ვაჟას ერთი პატარა ლექსი „ზღვამც ააღელვა მძინარე“. მასში ძალიან მკაფიოდ იკვეთება აზრი, თუ რატომ ღელდება ზღვა, რომ ადამიანის გულში ჩადგეს ნათელი, ანუ ბუნება იბრძვის იმისათვის, რომ ქვეყანაზე სიბნელე სინათლით შეიცვალოს, მაგრამ ეს პროცესი უპირველესად ადამიანის გულში უნდა მოხდეს:

              „ზღვამც ააღელვა მძინარე,

               ტალღნი ეგორა მთებურა,

               რომ გულს მფენიყო ნათელი,

               რა მისი ჩქეფა მეყურა“

                                                (ვაჟა-ფშაველა 1964, ტ. I : 88).

        ზღვა ხშირად სტიქიასთან არის დაკავშირებული, ანუ მისი მოქმედება შეიძლება არც იყოს მიზანმიმართული, როგორც განხილულ ლექსებში წარმოჩნდა. ზღვა, როგორც ბუნების ნაწილი, რომელიც სტიქიურად მოქმედებს, წარმონდება ვაჟას ცნობილ ლექსში „ღამე მთაში“:

        „ეხლა ცა წყნარობს... სოფელსაც

          გულწყნარად დაეძინება.

          უეცრად შუაღამისას

           ცას ჯანღი დაეფინება,

           შავი ზღვის შავი ვეშაპი

            პირღია დაგვეღირება,

            ჩვენ, მოსვენებით მძინარეთ,

            საჭმელად დაგვეპირება“

                                                                (ვაჟა-ფშაველა 1964, ტ. I : 93).

    მიუხედავად ბუნების სტიქიური მოქმედებისა, თეთრი და შავი საქმის ერთნაირად ჩადენისა, „მტვირთველობისა“, ვაჟას ბუნება მაინც „ელამაზება“, რადგან მის დანიშნულებას ბუნების მიერ მონიჭებულ ესთეტიკურ განცდაში ხედავს და თანაც აღნიშნავს, რომ ბუნება „თავისი თავის მონაა“, ე.ი. მას არა აქვს საკუთარი ნება. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ მას ღვთის ნება განაგებს.

      ზღვის კონცეპტი ვაჟასთან ფილოსოფიურ დატვირთვასაც იძენს, რომელშიც მწერლის მსოფლხედვა აისახება. ამ მხრივ საინტერესო ლექსია „ზღვაში შევცურდი“ (სიმღერა). ზღვაში შეცურება ისევე, როგორც მთის გადალახვა, ლექსში გაიაზრება, როგორც სიძნელეებთან ბრძოლა, რომლის დაძლევა ადვილი არ არის და შესაძლოა, ადამიანმა ეს ვერ მოახერხოს. მაშინ ის ემსგავსება ზღვის შუა დარჩენილს, რომელსაც დაკეტილი აქვს „ორივე სიკვდილ-სიცოცხლის კარები“. ეს იმას ნიშნავს, რომ, თუ ადამიანი ვერ ახერხებს ზღვის დაძლევას, დაწყებული ბრძოლის ბოლომდე მიყვანას, ის არც ცოცხლებში ითვლება და არც მკვდრებში, ორივე კარი დაკეტილი აქვს. არ დაგვავიწყდეს, რომ მკვდარი ვაჟასთვის „უგრძნობი კაცია“, რომელსაც არ აღელვებს მოყვასის უბედურება (იხ. ვაჟას ლექსი „მკვდარია უგრძნობი კაცი“). ე.ი. მოცემულ ლექსშიც საუბარია სულიერ ბრძოლაზე, სულიერი სიმაღლის მოპოვებაზე,  რომლის საშუალებითაც ადამიანს ეძლევა უნარი ზღვის გადალახვისა და ეხსნება სიცოცხლის კარები.

        ზღვა ამქვეყნიურობიდან გაქცევისა და სიმართლის თავშესაფრის ფუნქციას ასრულებს ვაჟას ერთ-ერთ საუკეთესო მოთხრობაში „ირემი“ (იხ. ვაჟა-ფშაველას მოთხრობა „ირემი“, ვაჟა-ფშაველა 1964, ტ. VI : 123). ირემი სიმართლის სიმბოლოა, რომელმაც დედამიწაზე ვერ ნახა ბინა, ყველა_ დიდი და პატარა, ქალი, კაცი, ბავშვი, სულიერების მსახური _ბერიც კი _ მას ემტერებოდა. ამიტომაც ირემმა ზღვას შეაფარა თავი, სადაც ადამიანი არ ეგულებოდა; ქვეყანაზე კი უსამართლობამ დაისადგურა, რამაც ყველა შეაწუხა და სიმართლის მოყვარულებად წარმოაჩინა ისინიც კი, ვინც ყველაზე მეტად ებრძოდა ირემს. ყველა თანახმა იყო სიმართლის აღდგენისა, თუმცა სიმართლე სხვადასხვანაირად ესმოდათ: ღარიბს და მშიერს იმისთვის სურდა, რომ გამძღარიყო, გამთბარიყო, ხოლო მდიდარს _ იმისთვის, რომ უფრო მეტი ჰქონოდა და არაფერი დაკლებოდა; სიმართლე კი ზღვაში იმალებოდა და ღმერთს შესთხოვდა, რომ აღარ ყოფილიყო დევნილი. ამისთვის კი საჭირო იყო ადამიანს მოენანიებინა თავისი დანაშაული, აღარ გადამტერებოდა სიმართლეს... როგორც ვხედავთ, მოთხრობაში ზღვა სიმართლის თავშესაფრის სიმბოლოდ გვევლინება და მისი კონცეპტი კიდევ ერთი განსხვავებული  მიმართულებით იტვირთება.

       ზღვის კონცეპტის კვლევა  ქართულ მწერლობაში მეტად საინტერესო თემაა, რადგან თითოეული მწერალი სხვადასხვგვარად წარმოაჩენს მის მხატვრულ სახეს, სხვადასხვა ფუნქციონალურ დატვირთვას ანიჭებს, რაც განპირობებულია ეპოქით, მწერლის ლიტერატურული მიმართულებით და მისი სტილური თავისებურებით.

      

                                                      გამოყენებული ლიტერატურა:

1.      ნიკოლოზ ბარათაშვილი, თხზულებანი, პ. ინგოროყვას რედაქციით,  თბილისი,  „საბჭოთა საქართველო“,  1968.

2.      ვაჟა-ფშაველა, თხზულებათა სრული კრებული ათ ტომად, ტ. 1, ლექსები, გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“,  თბ., 1964.

3.      ვაჟა-ფშაველა, თხზულებათა სრული კრებული ათ ტომად, ტ. 5, მოთხრობები, გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“,  თბ., 1964.

4.      ვახტანგ ორბელიანი,  ქართული მწერლობა, ტ. 9, გამომცემლობა „ნაკადული, თბილისი, 1992.

5.      ალექსანდრე ჭავჭავაძე, ახალი ქართული ლიტერატურა (XIX ს.), ქრესტომათია I, თსუ გამომცემლობა , თბილისი, 1979.